Roman Oşarov
Eñ yaqın vaqıtta Moskva qarşılaşacaq meselelerden biri, Qırım musulmanlarınıñ Rusiye cemiyetine qoşulmasıdır. Belli ki, bu devlette, musulman diyarlardan kelgenler közge alınmasa, tahminen 16 million musulman yaşay, yani olar, memleketniñ 11%-nı teşkil eteler.
Refat Çubarov, qırımtatar Meclisiniñ yañı reisi, Mustafa Cemilev kibi, yarımadanıñ akimiyeti tarafından Qırımğa yiberilmedi. Aytqanına köre, adaletsizlik esasında qurulğan yañı yaşayışqa qırımtatarlar nasıl alışacaqlarını bilmeyler.
Refat Çubarov, «Голос Америки» rus hızmetiniñ mühbirine añlatqanı kibi, «İslam, inançlı adamlarnı, esasında adaletsizlik turğan vaqiyalarnı qabul etmekten men ete».
Rusiye musulman yetekçileri, qırımtatarlarnı Moskva ile işbirlik tutmağa qandırmaq içün ardı-sıra yarımadanı ziyaret ettiler.
Rusiyede tahminen 5 biñ musulman cemiyeti mevcut, olarnıñ üçte birini Şimaliy Qavqaz musulmanları Koordinatsion merkezine ait. Nufuz boyunca ekinci yerde – Tatarstan Diniy İdaresi buluna, o cemiyetlerniñ 25%-nı idare ete, üçünci yerni, em Aqrusiye, Moldova, Latviya musulmanları arasında itibarlı sayılğan Rusiye musulmanlarınıñ diniy idresi tura. Ve Rusiye müftiler Şurasınıñ idaresi altında cemiyetlerniñ tahminen 18% buluna.
2014 senesi mart ayında Qırımnı birinci olıp Tatarstan müftisi Kamil Samigullin ziyaret etti ve Qırım musulmanları müftisi Aci Emirali Ablayevnen körüşti. Samigullin o vaqıt, qırımtatarlar daima Tatarstan musulmanlarınıñ qol tutuvında emin olmalılar.
Samigullinnden soñ, yarımadağa Rusiye müftiler şurasınıñ reisi Ravil Gaynutdin de keldi, o da Mecis, Müftiyat vekillerinen körüşti. İyunnin başında, Rusiye künü, yarımadağa Musulmanlar Merkeziy Diniy İdaresi ve Başqorqostan Cumhuriyetiniñ eyyeti, Şeyhul İslam Talğat Safa Tacuddinniñ reisliginde keldiler, o da Emirali Ablayevni ziyaret etip, «bir musulman digerine er işte tayanç» olğanını isbatlamağa tırıştı.
Şimdilik, Şimaliy Qavqaz musulmanları koordinatsion merkeziniñ reisi Qırımda bulundımı ya yoq belli degil. Amma, diger tesiri çoq duyulmağan «Moskva müftiyatı» ve Çuvaşiya Cumhuriyeti Diniy İdaresiniñ reisi, Cemaat palatasınıñ azası Albir Krganovnıñ ziyareti aqqında belli. Krganov, rusiyeli akimiyetke çoq yaqın olğan «Milliy firka»nı destekledi.
Qırım mühbirleri yazğanı kibi, Krganovnıñ Qırımğa ziyareti «muvafaqiyetsiz» oldı, Qırımlı müftiy ise, daa çoq Gaynutdin ile bağ qurdı. Qırım müftisi Ablayev Rusiye vekillerinen körüşkende, Qırım müftiyatınıñ mustaqilligine israr etip, semereli işbirlikni red etmedi.
Tatarstan prezidenti Rustam Minnihanovnıñ Qırımğa ziyareti eñ çoq közge çarptı. O Refat Çubarovnen körüşken edi. Bir qaç aydan soñ, Çubarov Kazanğa bardı, qırımtatarlar ve qazantatarlar arasında işbirlik aqqında añlaşma tizdi. Vesiqağa köre, Tatarstan ve Qırım köy, qasabaları eyyetleriniñ biri-birinen bağ tutmaları, eki halqnıñ tarihiy bağlarnıñ ögrenilmesi, til, tasil, tarih saalarında birlikte yapılğan ilmiy konferentsiyalarnıñ ötkerilmyesi közde tutula edi.
Qırımtatarlarnıñ ekseriyeti tarafından desteklengen Meclis, Rusiye musulman teşkilâtları ile iş tutmaq degil, daa çoq tarihiy tecribe ve yarımadada islamnen bağlı vaziyetni añlatmağa tırıştı.
«Bugün de bugün, Qırımda yekâne Diniy idare çalışa, müftisini qurultayda saylaylar. Yarımadada çalışqan aman-aman episi din teşkilâtları müftiyatqa bağlı», – añlattı Çubarov.
Aytqanına köre, Rusiye eyyetleri vekillerini qırımtatarlarnıñ birligi şaşırttı.
«Rusiyeniñ özünde musulmanlar ve musulmаn teşkilâtlarnıñ faaliyetleri pek farqlana, olarnı bir merkez degil de, bir qaç büyük merkez idare ete, olar da bazıda özara çirkin bir raqibette bulunalar», – dedi Çubarov.
Qırım Müftiyatından ğayrı, yarımadada Qırım musulmanları Merkezi de çalışa, oña musulman cemiyetlerniñ 14 bağlı. Müftiyatnıñ imayesine ise, 350 cemiyet kire. Çubrovnıñ fikirince, Qırım musulmanları merkezi Ukrainanıñ sabıq mahsus hızmetleri tarafından meydanğa ketirildi, Rusiye mahsus hızmetleri de onı qullanacaqtırlar.
Kreml siyasetini belgiley
Rusiye prezidenti Vladimir Putin Qırımnıñ Rusiye ile «birleşkenini» ilân etken soñ, qırımtatarlarnıñ aqlanuvı boyunca tedbirler keçirilecegini aytqan edi. Soñra, prezident yarımadadan sürgün etilgen qırımtatar ve diger milletlerniñ aqlanuvı boyunca ferman imzaladı.
İşğalden soñ, eki ay keçer-keçmez Putin, Rusiyege qol tutqan qırımtatarlarnıñ belli bir vekillerinen körüşti. Olarnıñ arasında Vаsfi Аbduraimov reberliginde «Milli firka» teşkilâtı azaları, «Partiya regionov» Qırım cumhuriyet teşkilâtını vekili Edip Gafarov da bar ediler.
«2008 senesi Rusiyeniñ Gürcistanğa qarşı yapqan istilâsı vaqıtndan Abduraimov Putinge muracaat etip, bu kibi tedbirlerni Ukrainağa qarşı qullanmasını rica etti», – hatırlattı Çubarov.
Qırım işğal etilgen soñ, Putin Mustafa Cemilev, ya da Meclisniñ diger vekillerinen körüşmedi. Tek bir kere, Cemilevnen, referendum arfesinde, Tatarstannıñ sabıq prezidenti Mintemir Şaymiyevniñ teşebbüsi ile telefonnen laqırdı etti. Yañı şaraitlerde, qırımtatar aqlarının qorçalanuvı aqqında sualge, Putin qazan tatarlarnıñ «bahtlı» ömürini misal olaraq ketirdi.
Moskvadaki Karnegi merkeziniñ mütehassısı Аleksey Malaşenkonıñ fikirince, Kremlniñ islamğa nisbeten davranışında büyük bir qusur bar, akimiyet musulmanlarnı ekige böle – devletke yaqın olğan «yahşı», qarşı çıqqan «yaramay».
Qırımdaki radikallıq
«Qırımtatarlarnıñ küreşi esasında, daima zorbalıqsız usullar tura edi. Er saada. Maneviy ayatta bunı qulanamız. Qırımda terrorizm ya da silâğa tayanğan teşebbüslerniñ peyda olacağı aqqında söylemek – saçmadır»,– dey Refat Çubarov.
Aleksey Malaşenko maqaleleriniñ birinde, Qırımda salafilerge qol tutqan yaşlarnıñ bar olğanını yaza.
Tavriya milliy universitetinde Qırımdaki islamnıñ tedqiqçısı Elmira Muratovanıñ bildirgenine köre, Qırımda salafiler tek ayırı arap devletleri fondları ve missiyalarında temsil etilmekte.
Qırımda islamnıñ türk variantı mevcut. Bunen beraber, 5 biñe yaqın tarafdarı olğan «Hizb-ut-tahrir» teşkilâtı da añıla. Qırım diniy erbaplarınıñ bazıları, bu qayd etilmegen teşkilât qırımtatarlarnıñ an-aneviy islam baqışlarını boza, dep sayalar.
Muratova yazğanı kibi, yarımadada habaşiler de bar, 500-800 nefer adamdan ibaret vahhabiler ceryanı faaliyet etmekte. Faqat, bunıñ episi kütleviy şekilde inkişaf etmey.
Rusiye qanunlarından tış qalğan «Hizb-ut-Tahrir» kibi teşkilâtlar, işğalden evel de ayırı qurumlar olaraq çalışmadılar, dey Çubarov.
«Qırımda «Hizb-ut-Tahrir» daimiy teşkilâtı yoq. On, on beş adam bu firqa ğayelerine qol tutqanları belli. Qırım Rusiye tarafından işğal etilgеn soñ, «Hizb-ut-Tahrir» ile küreşni esassız birinci yerge qoydılаr», – añlattı Çubarov.
«Qırım islamı» nasıl tiklendi
İslamnıñ Qırımdaki canlanuvı qırımtatarlarnıñ avdetinen başlandı. Tavriya Milliy universitetinin ilmiy hadimi Elmira Muratova yazğanı kibi, Qırımdaki islam sıfırdan tiklenip başladı.
Yarımadada ilk evelâ, cami, medrese, ibadethaneler, cemiyetler quruldı. 5 Medrese açıldı, hafizler mektpleri açıldı. İslam merkezleri ile bağ teşkil etildi. 2000 senesinden başlap, Qırımdaki diniy tasil esasen Türkiye tarafından idare etile. Araplarnıñ tesiri tek «Alraid» hayriye teşkilâtınıñ faaliyetinde duyala.
Qırımda musulman cemiyetlerniñ inkişafı, Ukrainanıñ yımşaq siyasetinen bağlı. Yarımada Rusiyeniñ qoluna keçken soñ, diniy teşkilâtlar yañı qanunlarğa alışıp başladılar, olarğa köre, misal içün «Hizb-ut-Tahrir» yasaq etilgen terroristik teşkilât sayıla.
