Silâ altındaki matem

Aleksandr Gоstev

Mayıs 18 künü, qırımtatarlar sürgünliniñ 70 yıllığı künü Qırımnıñ yañı rusiyeli akimiyeti Aqmescit ve Aqyarda iyunniñ 6-na qadar kütleviy tedbirlerni keçirmege yasaq ettiler. Bundan evel, cuma künü Meclisniñ toplaşuvında Aqmescitte mayıs 17-18 künlerine belgilengen hatıra merasimleri de lâğu etildi. Amma, qırımtatarlar yaşağan yerlerinde de, mahsus hızmetlerniñ nezareti altında mitinglerni keçirdiler. Bazar künü bu kibi aktsiyalar Moskva ve Peterburgda ötkerileler.

Mayıs 18 künü Aqmescitniñ merkeziy qapatılıp, şeerniñ soqaqlarında OMON ve avtozaklar buluna. Şaatlarnıñ bildirgenine köre, Aqmescit ve qırımtatarlar toplu yaşağan qasabalar üzerinde vertoletlar uçmaqtalar, toplaşuv iştirakçilerni ise, belgisiz adamlar kamerağa çıqaralar. Hatıra tedbirleri ep bir Aqmescitniñ «Salğır» bağçasında ve demir yol vokzalı civarındaki bağçada ötkerildi.
Cuma künü «Qırım Cumhuriyeti» «yolbaşçısı» vazifesini vaqtınca eda etken Sergey Aksönov iyüg 6-na qadar «Ukrainadaki kergin vaziyet sebebinden» kütleviy tedbirlerni yasaqladı. Biraz keççe, matem mitingini qabristanda keçirmege ruhset berdi. Qırımnıñ şimdiki prokuraturası Meclis yolbaşçısı Refat Çubarovnı «ekstremist areketleri» içün tenbiyeledi ve boysınmaycağı taqdirde Meclisni qapatacağını söyledi.

Aqmescitniñ merkezindeki kütleviy tedbirlerni Meclis ta cuma ertesi künü lâğu etti. Bu qararnı izaatlar eken, qırımtatarlar lideri Mustafa Ceilev, temsiliy organ vatandaşlarnıñ havfsızlığını temin etip olamaycağını bildirdi. Aynı zamanda, Mustafa ağa, Azatlıq Radiosına bergen intervyüsında qırımtatarlar ep bir mitingke çıqacaqlarını qayd etti:

– Sürgünlik künü – bu bütün qırımtatar halqı içün hatıra künüdir. Onı dünya boyunca qayd etemiz. Qırımtatarlarnıñ 98-99 fayızı Qırımnıñ işğalini qabul etmeyler ve rus akimiyeti yarımadanı terk etmesini isteyler. Amma, Rusiye olarnı mecburen vatandaşlar sırasına kirsetmege istey. Lâkin, vatandaşlıqnı qabul etmeseler, öz toprağında yabancı olurlar: yaşayış, işnen bağlı meseleler çıqa. Bunıñ içün Ukraina vaqtınca işğal etilgen topraqlar aqqında qanunnı imzaladı, vesiqada, basqı altında Rusiye vatandaşlığını qabul etken insanlar, ukrain vatandaları olıp qlmaqtalar. Rus akimiyeti ukrain pasportlarını çekip alsa bile, Ukraina territoriyasında yañı pasportnı alıp, işğal soñuna kelgen soñ, ukrain vatandaşları ola bileler. Bu ağır vaziyette de, rus pasportından vazgeçken adamlar da bar, - dep qayd eti Mustafa Cemilev.


Mayısnıñ başında vatanına kelgen Mustafa Cemilevge yarımadanıñ territoriyasında kelmege yasaq etildi. Onı beklegen semetdeşleri, Aqmescit, Bağçasaray yanındaki yollarnı qapattılar.

AQŞ-nıñ devlet departamenti qırımtatarlarnıñ sürgünligi künü münsebetinen beyanatnı qabul etti. «Qırımtatarlarnıñ ekseriyeti içün keçmişteki cinayet ale daa unutılmay. Onıñ içün Rusiyeniñ Qırım işğali kene eski yaralarnı yañarta», - deñile beyanatta. Amerikanlı tış siyaseti departamenti bildirgenine köre, Qırımda insan aqları bozuluvı adiseleri kün-künden arta. Öldürüv, yaqalanuv, köteklenüv, adetke çevirildi. Qırımtatarlarğa ana tilinde laqırdı etmege ruhset bermeyler.

Rusiye uquq-qoruyıcıları, hususan «Memorial» cemiyeti azaları eminler, qırımda kütleviy tedbirlerniñ yasaqlanuvı «kurort mevsimi bozulacağı sebebinden» degil de, yerli akimiyetniñ qırımtatarlarğa mitingni yasaq etmek maqsadında yapıldı.

Mayıs 1944 senesi sürgün etilgen qırımtatarlarğa bir qaç daqiqadan yarm saatke qadar vaqıt berilgen edi. Üç kün içinde, mayıs 18 kününiñ sabası mayıs 20 kününiñ aqşamına qadar, 183 biñ qırımtatarı mal taşığan vagonlarğa yüklenip, Qırımdan Orta Asiyağa yollanıldılar. Resmiy olaraq, sürgünlikniñ esas sebebi faşistler ile yapılğan «kütleviy» işbirlik kibi ilân etildi. Cenk devamında Qırımnı terk etip, 1944 senesiniñ baarinde qaytıp kelgenler de, qızıl ordusınıñ erkânında cenkleşkenler de qabaatlavlarğa oğradılar.
Qırımtatarlarnıñ özleri bildirgenlerine köre, dayanılmaycaq şaraitlerde milletniñ aman-aman 40 fayızı yoq oldı. Sürgünlikke oğratılğan ve vatanlarına 1950-nci yılları avdet olğan diger milletlerge baqqanda, qırımtatarlarğa resmiy olaraq bu aq tek 1974 senesi berildi, asılında ise, 1989 senesi yarımadağa köçip oldılar.