Üküm – qurşunğa tizüv: qırımtatar ziyalıları nasıl yoq etildi

Bazıda tek bir fotoresim bir devirni çoq sayıda vesiqalı filmden daa yaşı tarif ete bile. Böyle fotoresimlerden birine bir qaç yıl evelsi bu satırlarnıñ müellifi rastkeldi. Foto çeşit neşirlerde derc etilgen edi, onıñ ne müellifi, ne saqlanğan arhivi belli – lâkin tarihiy emiyeti büyüktir.

Bu fotoresimde 1920-1930-ıncı seneleriniñ qırımtatar müneverleriniñ dört meşur vekilini köremiz. Alt sırada soldan sağğa: filolog, tarihçı, arheolog Osman Aqçoqraqlı, yanında ressam, Bağçasaray saray-müzeyiniñ temelcisi ve müdiri Üsein Bodaninskiy. Üst sırada oyuncı Celâl Meinov, onıñ yanında – bestekâr, çalğıcı Asan Refatov. Ziyalı, maneviy sımalar… Olarnıñ icadiy ve ayat yolları sıq-sıq biri-birine rastkele edi, amma soñki künleriniñ faciası olarnı birleştirdi: olar Stalinniñ felâket zamanında elâk oldı, üçü ise 1938 senesi aprelniñ 17-nde qurşunğa tizildi (o künü qurşunğa tizilgen daa bir qırımtatar ziyalısınıñ ikâyesi – mında).

Osman Aqçoqraqlı – entsiklopedik bilgileri olğan alim, tarihçı, filolog, arheolog, folklorcı, epigrafist, oca, yazıcı. Osman Aqçoqraqlınıñ 1920-nci 1930-ıncı yıllarnıñ başında köstergen intensiv faaliyeti ciddiy ilmiy keşif ve muvafaqiyetlernen qayd etilgen.

Ne yazıq ki, 1920-nci yıllarnıñ ekinci yarısında siyasiy vaziyetniñ deñişüvi Qırımşınaslıq saasındaki ilmiy-gumanitar tedqiqatlarnıñ inkişafına da tesir etti. Müneverler taqip etile. 1934 senesi yazda Osman Aqçoqraqlı milletçilikte qabaatlanıp, Qırım pedagogika institutınıñ oca vazifesinden çıqarıla ve işten boşatıla. Belli bir müddet devamında komsomol mektebinde ders bere, soñra ise zor zamanlar bitkenini beklemek ümütinen Bakuğa qız qardaşına köçe. Amma mında da özüni qurtarıp olamay. 1937 senesi aprel ayında Osman Aqçoqraqlı tevqif etile ve Aqmescitte yollana.

Onı İsmail Gasprinskiyniñ türkçüligini maqtağanında, qarşı inqilâpçı propaganda ve casuslıq yapqanında qabaatlaylar. Elbette, bu olmaycaq bir şey edi… Mahkemede Aqçoqraqlı qabaatı olmağanını bildirdi. Amma 1938 senesi aprelniñ 17-nde SSCB Yuqarı Mahkemesiniñ Yuqarı Köllegiyasınıñ köçme oturışuvında Aqçoqraqlı eñ büyük cezağa üküm etildi. O künü da qurşunğa tizildi.

Fotoresimde de, ilmiy ayatta da olar sıq-sıq beraber edi – Osman Aqçoqraqlı ve Üsein Bodaninskiy. Belki, vaqıt keçer ve bu belli olur, amma şimdi Aqçoqraqlı o künü dostu ve zenaatdaşı Üsein Bodaninskiy içün de soñki olğanını bile edimi sualiniñ cevabı yoq…

Osman Aqçoqraqlı ve Üsein Bodaninskiy

Üsein Bodaninskiy – qırımtatar medeniyetiniñ parlaq vekili, ressam, sanatşınas, qavmiyatçı, tarihçı, Qırım boyunca arheologik ve etnografik ekspeditsiyalarınıñ teşkilâtçıları ve reberlerinden biri, qırımtatarlarnıñ birinci milliy müzeyi – Bağçasaray saray-müzeyiniñ temelcisi ve müdiri. Şahsiyetiniñ büyükligi sağ olğanda da belli edi, amma bu bile onı qurtarıp olamadı…

Resmiy hasiyetnamelerden birinde yazılğanı kibi, «Bağçasaray müzeyiniñ müdiri Bodaninskiy Üsein – qırımtatar medeniyetini yahşı bilgen bir insan. Qırımtatarlar arasında büyük alim. Sanatşınas. Bediiy tasili bar».

1934 senesi büyük mütehassıs Bağçasaray müzeyiniñ reberliginden çetleştirilgen edi. Soñra Moskva ve Gürcistanda qurucılıqlarda ressam-dekorator olıp çalıştı. 1937 senesi Tifliste milletçilikte qabaatlanıp tevqif etilgen edi. Üküm – eñ büyük ceza. 1938 senesi aprelniñ 17-nde Aqmescitte qurşunğa tizildi.

Fotoresimdeki üçünci qaraman – çalğıcı Asan Refatov – 1925-1926 seneleri Üsein Bodaninskiy reberliginde Bağçasaray müzeyiniñ meşur arheologik ve etnografik ekspeditsiyasında iştirak etken edi. Bu iş çerçivesinde qırımtatar halq ağız yaratıcılığını yazıp alğan edi…

1926 senesi Refatov Azerbaycan devlet konservatoriyasında tasilini devam ettirmek içün Qırımnı terk ete, 1929 senesi nazariy-bestekâr fakültetini bitire.

Asan Refatov

Oquşını bitirgen soñ Azerbaycanda qala – ocalıq yapa, bediiy teatrniñ dirijorı olıp çalışa, soñra Azerbaycan konservatoriyası ilmiy bölüginiñ müdiri ola, daa soñra ise – konservatoriyanıñ rektor muavini. 1933 senesi Refatov – Azerbaycan Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Halq komissarları birligi yanındaki Azerbaycan radio ve yayın komitetiniñ türk sektorınıñ muzıkal muarriri. Bu müddet devamında bestekâr faal sürette icat ete – Qırımda sanalaştırılğan «Leylâ ve Mecnun», «Çora Batır», «Tair ve Zore» muzıkalı dramalarını yaza. Bakuda onıñ «Demirci Gâve» operası sanalaştırıla, «Şeşter», «Qırım süiti» süitleri icra etile.

1935 senesi Asan Refatov Qırımğa qayta. Kelecek sene Sovetler Birliginiñ radio festivalinde onıñ ve diger meşur qırımtatar bestekârı Yaya Şerfedinovnıñ eserleri icra etile. Kene şu sene Moskvada Refatovnıñ «Toy devam ete» draması gramplastinkada çıqa.

1937 senesi qışta «Arzı qız» muzıkalı pyesasınıñ repetitsiyaları keçe… 1937 senesiniñ başında qırımtatar ziyalılarınıñ kütleviy sürette apiske alınuvı Asan Refatovnıñ icadiy karyerasını boza. 1937 senesi aprel ayında qardaşı Reşat tevqif etile – o, da çalğıcı edi, bir yıldan soñ babası – esli-başlı Mamut Refatov da apiske alına. 1938 senesi fevralniñ 14-nde SSCB NKVDsi yanındaki mahsus toplaşuvda Reşat Refatov qarşı inqilâpçı faaliyeti içün 8 yıl tüzetüv-emek lagerinde qalmasına üküm etile, Rusiye Sovet Federativ Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Arhangelsk vilâyetinde cezasını çeke.

1938 senesi aprelniñ 17-nde SSCB Yuqarı Mahkemesiniñ köçme sessiyasında qardaşı – meşur bestekâr Asan Refatov mahküm etile. Mahkeme 20 daqqa devam etti. Üküm o künü yerine ketirildi. Apiske alınğan Mamut Refatov Qurultay areketinde iştirak etkenini ve «Milliy Fırqa» firqasınıñ azası olğanını tasdıqlamadı. Amma kene de qurşunğa tizildi.

Bu fotoresimniñ soñki, dördünci, qaramanı Celâl Meinovnıñ taqdiri de facialı oldı. Bugünde-bugün Meinov qırımtatar teatriniñ esasçılarından biri dep adlandırıla – bu qabartılğan bir ibare degil…

1926 senesi Celâl Meinov vilâyetniñ medeniyet bölügine çağırıldı ve oña Rus drama teatrinde Tatar drama teatriniñ truppasını qurmağa teklif etildi. O, faal sürette işke başladı. Meinov Üsein Bodaninskiy ve Asan Refatov, qırımtatar medeniyetiniñ diger erbaplarınen tanış oldı. Bodaninskiy oña oyunlarnıñ bediiy yaraştırılmasında yardım etken edi, Asan Refatov – muzıka ceetinden. 1928 senesi Celâl Meinov apiske alınıp, Solovkideki lagerge 5 yılğa yollandı.

Celâl Meinov apishanede

Qırımğa qayttı, lâkin vatanda yaşaması yasaqlanğan edi. Meinov qorantasını alıp, Taşkentke ketti. 1938 senesi onı kene tevqif etip, lagerge yollağanlar. Mında bir qaç yıldan soñ hastalana ve vefat ete. Yigirmi yıldan soñ Celâl Meinov ölüminden soñ eki sebepsiz apis cezası boyunca aqlanğan edi.

Fotoresimdeki insanlarnıñ taqdirleri o qadar facialı oldı. Olarnıñ ilmiy ve icadiy tercimeyialları daa uzun ve bahtlı olacaq edi. Ne yazıq ki, totalitar stalin rejimi olarnıñ ayat yolunı parlaq qısmında böldi…

1938 senesi aprelniñ 17-nde qırımtatar ziyalılarınıñ qurşunğa tizilüvi | Tuğra

Bu maqale ilk sefer 2018 senesi aprelniñ 17-nde derc etilgen edi.

Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası