«Özüni Qırımğa borclu is etti»: Valeriy Vozgrin qırımtatar tarihını nasıl yazdı

Rusiye tarihçısı Valeriy Vozgrin 2020 senesi yanvarniñ 10-na keçer gecesi vefat etti. Aqmescitte doğdı, ekinci çağırılış Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ delegatı ve Qırımtatar Milliy Meclisiniñ Sankt-Peterburg vekili edi.

Tarihçılar arasında «Qırımtatar halqınıñ tarihı» dört cıltlı kitabı sayesinde belli. Aqmescitli Valeriy Vozgrinniñ mirası ne? Qırım içün tarihiy kontseptsiyasınıñ temeli ne oldı? Vozgrinniñ emegi qırımtatar halqınıñ Ukrainadaki statusına nasıl tesir etti? Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında aytıldı.

Ukraina tarihiy ilimler namzeti Aleksandr Sevastyanovnıñ Qırım.Aqiqatqa tarif etkenine köre, Valeriy Vozgrinniñ tarihiy kontseptsiyası ilk evelâ qırımtatar halqını yarımadanıñ tamır halqı olaraq tanımasına esaslandı.

– Kontseptsiyasınıñ diger temel taşı Qırım tarihında Rusiye imperiyasınıñ menfiy rolüni tanuv oldı. Bu bazı imperiya siyaseti aspektleriniñ biraz daa körünişli bir talili oldı. Valeriy Vozgrin onıñ duşmanı olıp, sovet imperiya siyasetine de qarşı çıqqan edi. Yani Qırım tarihında imperiyağa ve sovetlerge qarşı ikâye qurmaq ıntıluvı oldı. Kontseptsiya pek keniş qullanılmadı, amma 1990-larnıñ köntekstine kirdi. Vozgrinniñ tarihiy işi Qırımtatar Milliy Meclisiniñ küçünen siyasiy yükseklikke köterildi.

Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov, Valeriy Vozgrinniñ 1990-larnıñ başında qırımtatar milliy areketindeki rolü aqqında fikir yürsete.

– Onıñnen Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ ğayrıdan tiklenmesinden bir yıl ögüne tanış oldım – 1990-1991 yılları edi. Qırımtatar tarihınen bağlı büyük bir tedqiqatnı endi bitirgenini bile edik. «Qırımtatarlarnıñ tarihiy taqdirleri» kitabı 1992 senesi büyük tirajda çıqtı, ve Qırım içün bu bir keşif oldı. Vozgrin, Qurultay azırlığında iştirak etti, ve onıñ nufuzı o qadar emiyetli edi ki, Meclis namzetleri cedvelinde o, birincilerden biri edi. O, pek adil edi, Qırımnı pek sevgen ve onı yaramay terk etkenini sanki is etken edi. Amma Vozgrin muvafaqiyetli ilmiy karyerasını yaptı, bunı yarımadada yapmaq, em de Qırım mevzusında, imkânsız olur edi. Özüni Qırımğa borclu is etti.

Refat Çubarov

Refat Çubarovnıñ aytqanına köre, aman-aman er bir qırımtatarı Valeriy Vozgrinni bile, bir çoq qorantada ise onıñ kitapları bar.

– Amma onıñ icadiy mirası tek qırımtatarlarğa degil, Qırımda yaşağan er keske belli olsun isteymiz. Onıñ işlerini elektron kütüphane formatına keçirüv aqqında tüşünirmiz, belki. Bu aqta genç zenaatdaşlar ve Valeriy Vozgrinniñ tuvğanlarınen aqıl tanışacaqmız. Elbette, Qırımda onıñ adını bilecekler, mektep kibi obyektlerge onıñ adı berilecek, amma işğal bitken soñ.

Valeriy Vozgrin 2014 senesi Qırım.Aqiqatqa intervyü berip, «Qırımtatar halqınıñ tarihı» dört cıltlı kitabı üzerinde 20 yıldan çoq çalışqanını tarif etti. Tarihçınıñ aytqanına köre, ayatınıñ maqsadı «halqnıñ eline onıñ tarihını bermek» edi. Birinci kitap Qırım hanlığı devrine bağışlana. Ekinci cıltta müellif Qırımnıñ Rusiye imperiyası terkibindeki devrini, üçünci cıltta sovetler devri aqqında tarif etti. Niayet, dörtünci kitap «qırımtatar halqı qanun tışında qaldırılğan zamanlarnı – başta alman işğalcileri (1941 senesi oktâbr ayı), soñra sovet qurtarıcıları (1944 senesi mayısnıñ 18-i) tarafından» – tarif ete.

Valeriy Vozgrin

Qırımlı uquqçı ve felsefeci Nadir Bekirov, yarımada işğalinden evel de çeşit cemaat ve siyaset erbapları Valeriy Vozgrinniñ eserlerine menfiy yanaşqan edi, dep hatırlay.

– Yaqın zamanda onıñ icadiy mirasına umumiy baqış ve yanaşuv şekillendirmek içün bir istiqbal körmeyim. Mında milliy mensüplik boyunca bölünüv yoq, çünki Valeriy Vozgrin rus edi. Onıñ ecdatları yerleştirilgen birinci ruslar sırasında edi – Merkeziy Rusiyeden ketirilgen topraq qulları. İntellekt, ahlâq, ayat degerlikleri ve baqışları boyunca bölünüv bar. Qırım ne eskiden, ne de şimdi bu ceetten birlik degil edi, ve yaqın zamanda böyle bir şey olmaycaq. Vozgrinniñ birinci kitabına olğan qaba bir cevap tek onıñnen razı olmağanlar tarafından kelmedi – o vaqıt atta Qırım Cumhuriyetiniñ Yuqarı şurası kitap pek yaramay dep qarar çıqardı, Rusiye İlimler akademiyasına onı işten quvmağa teklif etilgen edi. O vaqıt deputat edim ve buña qarşı çıqtım.

Nadir Bekirovnıñ qayd etkenine köre, Rusiye ilimler akademiyası bu muracaatnı areket talimatı olaraq qabul etmedi, ve Valeriy Vozgrin soñuna qadar anda çalışmağa qalğan edi.

– Yanvarniñ 13-nde Sankt-Peterburgda vedalaşuv merasiminde pek çoq farqlı insan bar edi: qırımtatarlar, studentler, zenaatdaşları. Bu, Valeriy Vozgrinniñ baqışları ve fikirlerinen bağlı sıñır milletke köre degil, insanlarnıñ canlarına köre ketkeniniñ daa bir delilidir. İlimde qırımtatarlarğa qarşı meyil 2014 senesi başlamadı, daa 18-inci asırdan kele – sahtecilik o vaqıt başlağan edi. Şimdi körgenlerimiz – yalıñız levhalardan biri ola, bir hususiyeti yoq. Vozgrinniñ bile, şübhesiz, temel işlerinde ileride tartışılacaq ve tasdıqlanmasını talap etecek şeyler bar. Amma onıñ Qırım ve qırımtatarlar tarihınıñ inkişafına qoşqan issesini İsmail Gasprinskiyniñ issesinen teñeştirmek mümkündir.

Aleksandr Sevastyanovnıñ fikirince, Vozgrinniñ muvafaqiyetiniñ pekitilmesine siyaset keder etti.

– Qırım tarihınıñ tam ilmiy bir kontseptsiyamız alâ daa yoq. Valeriy Vozgrinniñ yapqanları, şübhesiz, ilmiy qıymet ve ağırlıq taşıy, em de bularnıñ keç sovet devrinde yapılğanına baqılsa, o vaqıt yarımada tarihınıñ ilmiy kontseptsiyası yerine tek boşluq körgen edik. Çeşit siyasiy adise-vaqialarğa rastkelgeni bam-başqa şey, ve bu tarihiy kontseptsiyağa zarar ketirgendir. Ciddiy tarihçılıq munaqaşasınıñ sebebi ola bilecek Vozgrinniñ işleri etrafında siyasiy munaqaşa peyda oldı. Bütün ilmiy deliller kömüldi, er şey siyasetke bağlandı. Alimniñ kontseptsiyası böyle davanıñ qurbanı oldı ve, ne yazıq ki, siyasiy küreşte em raqipler, em de belli küçlerniñ tarafdarları tarafından qullanıldı. Bütün bular bizni Qırım tarihınıñ yekâne kontseptsiyasına yaqınlaştırmadı.

Aleksandr Sevastyanovnıñ fikirince, Valeriy Vozgrinniñ dört cıltlı işi Kyivge yañıdan neşir etilse, siyasetçiler çetleştirilmeli, bu işni tek alimlerge qaldırmaq kerek.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)

Sergey Gromenko, qırımlı tarihçı, Qırım.Aqiqat közeticisi