Mahsus Qırım.Aqiqat içün
Birleşken Mİlletler Teşkilâtı tamır halqları tilleriniñ inkişafına destekni arttıra. Evel BMT, Halqara tamır halqlarınıñ yılını (1993) ve Halqara tiller kününi (2008) ilân etken edi. Şimdi teşkilât 2022 seneden 2032 senege qadar Halqara tamır halqalar tilleriniñ onyıllığını ilân etti. Ukrainanıñ vaqtınca işğal etilgen topraqlarınıñ reintegratsiya meseleleri nazirligi qırımtatar tiliniñ 2032 senesine qadar inkişaf kontseptsiyasını azırladı. Bu aqta müessise yolbaşçısı Oleksiy Reznikov bildirdi.
«Bu tek tamır halq içün degil, bütün ukrain milleti içün strategik mesele ola. «Ukrain türk tilini» bilgen kişi 170 mln insanlıq türk dünyasını açar. Bu ortaqlarımız olğan Türiye, Azerbaycan, Orta Asiya memleketlerinen yañı munasebet keyfiyeti olacaq», – dep qayd etti o.
Kontseptsiyanıñ yerine ketirilüvi endi başlandı. Ukraina reintegratsiya nazirligi Google LLC korporatsiyasına muracaat etip, qırımtatar tilini Google Translate servisine kirsetmege rica etti. Nazirlik Duolingoşirketine – çetel tillerini ögrenüv platformasına muracaat etip, olarnıñ servisi esasında qırımtatar tili kursını başlatmağa teklif etti. Kontseptsiyanıñ esasında tilniñ inkişaf strategiyası ve 2021 senesi içün tedbirler planı azırlanacaq.
«Qırımtatar tiline tek unikal mirasnı saqlav kerekligi ceetinden legil, nesil-nesilden keçecek ve zemaneviy dünyada bildirme vazifelerini al etecek canlı tilge olaraq yanaşmağa tırıştıq», – dep bildire Reznikovnıñ aytqanlarını nazirlikniñ matbuat hızmeti.
Оleksiy Reznikov
Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov Ukraina reintegratsiya nazirliginiñ qırımtatar tilini inkişaf kontseptsiyasını azırlağanını alğışlay.
«Ukraina ükümetiniñ Ukrainanıñ tamır halqlarından biriniñ tili olaraq qırımtatar tiliniñ inkişafına yönelgen devlet tedbirlerini evelden azırlamağa başlağanını alğışlayım», – dep yazdı Çubarov.
Onıñ qayd etkenine köre, UNESCO tasnifine köre, qırımtatar tili «ciddiy telüke» altında buluna. A.Y.Krımskiy Ukraina Milliy ilimler akademiyasınıñ şarqşınaslıq institutı mütehassıslarınıñ fikirince, qırımtatar tili yoq oluv telükesi altında buluna.
«Rusiye Federatsiyası tarafından qırımtatar tilini bilgen insanlarnıñ ekseriyeti yaşağan Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar şeeriniñ vaqtınca işğali neticesinde qırımtatar tilini saqlav ve inkişaf ceetinden daa bir telüke peyda oldı», – dep tüşüne Meclis reisi.
Refat Çubarov
Ukrainanıñ teşebbüsini Avropa Parlamenti de destekledi. Ukraina ve Avropa Birligi arasındaki Birleşme aqqında Añlaşmanıñ ömürge keçirilmesiniñ vaziyetine dair bir qarar qabul etilgende, Avropa Parlamentiniñ deputatları Ukrainanıñ qırımtatar tiliniñ inkişaf ettirmek ive populârlaştırmaq niyetini alğışladılar. Al-azırda kontseptsiyanıñ leyhası cemaatçılıq ile mesleatlaşmalar keçirmek maqsadınen yayınlanğan. Reintegratsiya naziriniñ muavini İgor Yaremenko, 2020 senesi fevral ayında ATR telekanalı Avropa Parlamenti ve Avropa Komissiyasına maliyeviy yardım istep muracaat etkenini ve nazirlik taarfından vaqtınca işğal etilgen topraqlarğa yayınlama içün para berüv mehanizmini tetbiq etkenini haber etti.
Refat Çubarovnıñ fikrince, kelecek Tamır halqaları onyıllığı özü tamır halqlarınıñ bu tilniñ taşıyıcısı kibi aqlarına diqqat etilecek. Qırımtatar Milliy Meclisi strategiyanıñ azırlavı boyunca iş gruppasını teşkil etti. Aynı zamanda, qırımtatar tiliniñ inkişafı ile bağlı er angi müim bir detal qaçırmamaqnıñ pek müim olğanını ayttı.
Halqnıñ birleşmesi: Aqmescitte qırımtatar tilinden online imlâ keçirildi (fotoresimler)
Ukrainada qırımtatarlarnıñ memleketniñ tamır halqı kibi tiliniñ desteklemek ve inkişaf ettilmek içün artıq uquqiy bazı azırlanğan. Böylece, Ukraina Anayasasınıñ 11-nca maddesine köre, “devlet… Ukrainanıñ bütün tamır halqalarınıñ ve milliy azlıqlarınıñ etnik, medeniy, til ve diniy kimliginiñ inkişafına yardım ete”. Qırımtatar tili, Ukrainanıñ tamır halqlarından biri olaraq, ukrain siyasiy milletiniñ kimliginiñ ve etnomedeniy bütünliginiñ ayırılmaz bir elementidir. Amma o ciddiy telüke altındadır. A. Krımskiy adına Ukraina Milily ilimler akademiyasınıñ şarqşınaslıq institutınıñ mütehassıslarınıñ qıymetlendirmesine köre, til içün tehditlerniñ kerçek derecesi fenadır.
Bu sebepten, kontseptsiyanıñ özün mükemmel olacağını tüşünsek bile, bir sual ortağa çıqa: tamır halqı aqlarınıñ diger aspektleri ile bağlı olmasa semereli şekilde ömürge keçirile bilermi? Elbette bu tilniñ inkişafına da mania olacaq. Misal olaraq, Avropa Parlamentiniñ yuqarıda añılğan qararında Ukraina Yuqarı Radası tarafından “Qırımtatar halqınıñ statusı aqqında”, “Ukrainada tamır halqları aqqında” qanunlarnıñ qabul etilmesi ve Ukraina Anayasasına tamır qırımtatar halqınıñ öz muqadderatını tayin etme forması kibi milliy-territorial muhtariyet aqqında deñişmeler kirsetilüviniñ kerekligi aqqında yazıla.
Til kontseptsiyasınıñ diger vesiqalarnen alâqasına kelgende, Refat Çubarovnıñ qayd etkeni kibi, akimiyet organları siyasiy ceetten qırımtatarlar da ukrain olğanını unutmamalılar. Misal olaraq, Ukraina TİN 2023 yılğa qadar çeteldeki ukrainler ile işbirlik devlet programması kontseptsiyasınıñ leyhasını azırladı. Meclis azalarında bir qaç teklif peyda oldı. Misal olaraq, “çetel ukrainlerniñ terkip parçasınıñ em etnik ukrainler, em de ukrain asıllı printsipi qullanğan şahıslar, hususan qırımtatarlarnı açıq şekilde köstermek yahşı olur edi”.
Vernadskiy adına Tavriya milliy universitetiniñ ocası, Şevçenko adına Kyiv milily universitetiniñ Jurnalistika institutınıñ doktorantv Gayana Yüksel ise bu til kontseptsiyasını pey müim saya. Mecliste kontseptsiyanı muzakere etmek içün iş gruppası toplanğanda, o, qırımtatar tilini bilmegen ukrain müellifleriniñ bilmegenlerine, yani “ukraina türkçesi” ibaresine diqqat çekti. O, “âramay olmağan bir fikir ve qırımtatar tili mında Ukraina ve türkiy dünya arasında bir “kopür” kibi kösterilgen, amma bu ibareniñ qırımtatar ve türk tiline tercimesi zaman añlaşılmamazlıq peyda ola. Çünki qırımtatar tili “Ukraina türkçesi”ne ya da "Ukrayna Türk Tili"ne çevirile ve bu doğru degil. Mesele şunda ki, türkiy dünyada qırımtatar tiline "Kırım Tatarca Tili" ili "Qırım Türkçesi" deyler, şunıñ onı “ukrain türkçesi” kibi aynılamaq kerek degil. Amma bu madde ukrainler içün kerek olsa, onı böyle iza etmek mümkün: “Qırımtatar tiliniñ tamır halqınıñ tili olğan ve Ukrainada qullanğan türkiy tiller arasında esas til olaraq yer alması medeniy zenginliklerge ve bütün türkiy spektri ile işbirlik içün ameliy imkânlarğa yol açqan til kibi yerleşmesi ümüt berici körüne”.
Gayana Yüksel
“İşğal akimiyeti qırımtatar tilini "resmiy" şekilde devlet tili olaraq tanısa bile, onıñ qullanıluv dairesi tarlaşqan, işğal organlarınıñ resmiy saytlarında qırımtatar versiyaları yoq, yani olar tek rus tilinde taqdim etilgen, iş yürütivi de tek rus tilinde alıp barıla, insanlar ana tilini "mahkeme"lerde işletmek aqqından marum olunalar, bundan da ğayrı özara qarımtatar tilinde laf etkenleri içün insanlarnı işten quvmaq telükesiniñ adeseleri qayd etile, böyle al BMT Deklaratsiyasınıñ tamır halqlar aqlarınıñ 2,8, 15 ve 17 maddeleriniñ bozuluvı olaraq sayıla”, – dedi Qırımtatar resusr merkeziniñ başı Eskender Bariyev.
Eskender Bariyev
Ekspertniñ bergen malümatlarına köre, işğlden evel Qırımda qırımtatar tilinde oqutqan 15 mektep ve 384 sınıf çalışa edi. İşğal akimiyetniñ malümatlarına köre, şimdi 7 mektepte tek qırımtatar tilinde oqutıla, 3-de em rus em qırımtatar tilinde, 6 mektep ise "umumtasil" mekteplerniñ statusını aldılar.Ana tilinde oqutulıv tek 9-cı sınıfqace musaade etile, o da ana-babalarnıñ arizaları olsa. Oquv yurtlarınıñ memuriyetleri çeşit sebeplerden böyle arizalarnıñ yazuvına maniyalar doğuralar: "Qırımda bir tuvğan til - rus tilidir", "auditoriyalar yetmey", "oca yoq", "derslikler yetmey", bundan ğayrı qaba şekilde inkâr etüvler de qayd etildi: ana-babalarnı ana tiliniñ ögrenüvinden inkâr etmege mecbur eteler ya da qırımtatar tili ve edebiyatınıñ saatlarını qısqartalar. Mekteplerge FSB hadimleri kelip qırımtatar balalarınen profilaktik subeter keçireler. Mekteplerde talebelerge anketalar darqatıla. Olarnıñ yardımınen qorantalarnıñ ruh alını ve olarnıñ çaqıcılıqqa mailiyetlerini bilmege tırışalar. Bundan da ğayrı işğal akimiyeti Qırım ve qırımtatar halqı tarihçılığınıñ ğayrıdan yazıluvı ve sahteciliginen faal alda oğraşa ve bu areketler mektepteki tarih dersliklerinde aks oluna. Qırımtatar tiliniñ saqlanuvı ve qoruvı içün Bariyev böyle tevsiyelerni seslendirdi: qırımtatar tiliniñ saqlanuvı ve qoruvı strategisını işlep çıqarmaq ve qabul etmek, qırımtatar tili ilmiy-tetqiqat institutınıñ teşkil etüvine qol tutmaq, Qırımda bazar künü mekteplerniñ distantsion teşkil etüvine qoltutmaq,"tamır halqları aqqında" qanunını qabul etmek.
Mıkola Semena, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi
«Bloglar» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün