2014 senesi Rusiye kelmese edi, Qırım şimdi nasıl olur edi?

Qırımda Rusiye memurları ğalebelerinen maqtana. Yarımadanıñ Rusiye parlamenti spikeri Vladimir Konstantinov «Qırım regionları küçlü bir inkişaf impulsını aldı», Rusiye prezidenti sayesinde «cumhuriyet inkişaf içün büyük imkânlar qazandı» ve «kelecegi olmağan» Ukrayına Qırımnı artıq pahıllay, dep bildire.

Qırım keleceginen bağlı çeşit ve bazı vaqıları tasdıqlanmağan beyanatlar ola. Cenk kete, aman-aman er kün Qırımda Rusiye ordusı ve Ukrayına Arbiy deñiz quvetleri arasında raketa ve dronlardan ateş açıla. Cenk eñ az 5 yıl devam etecek dep aytqan Rusiye prezidenti Vladimir Putin Rusiye ükümetiniñ azalarınen apansızdan «Azaq-Qara deñiz regionınıñ inkişaf» planları aqqında toplaşuv keçire, ve siyasetşınas, «Bağ idare institutı» baş müdiri Vadim Siprov Aqyarnıñ ForPost neşirinen laf etip, bu region «tezden telükesiz bir yer olacaq», dep bildire. Bu yaqında olğan cenkten diqqatnı çeküv olmasa nedir?

Niayet, Qırımda daa Ukrayına cumhuriyetiniñ tuğrasından alınğan «Birlikte güllenüv» şiarı keniş ve bazı vaqıtları aqlanğan bir şekilde qullanıla. Angi birlik ve angi güllenüv aqqında aytıla? Ukrayına vaqtında bir manası olğan olsa – birlik körüne edi, Rusiye ile dostluq da bar edi, er kes buña qoltuta edi, Qırımda da milletlerara birlik bar edi, şimdi ise Rusiye er şeyni bozdı – bütün saalarda birlik yerine ayırım ve duşmanlıq bar, qırımlı propagandacılar kerçek bir cenkni milletler arasında nefret doğura, «güllenüv» ise tek şiarlarda bar. Bomba ve raketalar tübünde angi güllenüv ola bile?

Andriy İvanets

Ukrayınalı tarihçı, «Qırım platforması» Ekspertler ağı gumanitar siyaset gruppasınıñ azası, tarihiy ilimler namzeti Andriy İvanets qayd etkenine köre, «Ukrayına tarihında, hususan Qırım tarihında Rusiye daima inkişafnı toqtatqan biri edi. 2014 senesi Rusiye Qırımğa istilâ etmese edi, Ukrayına Qırımnen beraber Avropa Birliginiñ assotsiatsiya azası olur edi, Qırım Avropa yatırımlarını, ileri tehnologiyalar ve eñ esası – Avropa tecribesini alır edi. 10 yıl içinde Qırımnıñ ayatı ve iqtisadiyatında bir sıra müsbet deñişüv olur edi. 2013 senesi, meselâ, Qırımnıñ kurort-turistik saası dünya turistik saasına bayağı integratsiya etildi, Qırımğa onlarnen dünya kruiz layneri kirdi, Qırımda onlarnen Avropa devletiniñ vatandaşları kelip raatlandı, bu saa dünya industriyasınıñ bir qısmı ola edi, Qırım bütün dünyağa açılğan edi. Er şey Rusiye kelgeninen yoq oldı, ve o, Qırımda qalğance dünya turizm qaytmaycaq. Qırım az ve pek yahşı olmağan Rusiye turistlerine dayanmağa mecbur, saa ise vasta qıtlığına mahküm ve hızmet ve tehnologiyalarda keri qala...»

Andriy Şçekun

Andriy Şçekun, Qırımnıñ ukrayınleri Ülke Şurasınıñ reisi bildirgenine köre, «işğalciler bir sebep olmağanda Qırım inkişafınen maqtana, amma aslında Qırımnı 20-30 yıl keri alğanlar. Şübhesiz, işğalniñ 10 yılı devamında Qırım iqtisadiyatı siyasiy populizmge esaslana, onıñ bir inkişafı yoq. Federal bücetten Qırım iqtisadiyatına berilgen para, Keriç köprü, «Tavrida» yolu, «Hersones Tavriçeskiy» qoruq müzeyi medeniy mirasınıñ qurucılığı ve aynı vaqıtta yoq oluvı ve istilâcı devlet maqtanğan diger leyhalar – Sovetler Birligi tecribesinden alınğan şeyler, o vaqıt da dünyağa iqtisadiyatnıñ «küçüni» köstermege tırışqan ediler, soñunda ise bir şey olmadı. Yol, köpür, şeerdeki qasabalar – qırımlılar içün degil, episiniñ bir maqsadı bar – Rusiyeden köçkenler içün ve cenkni devam ettirmek içün. Qırımlılar aksine Qırımdan çıqarıla. Qırım istilâ içün arbiy baza oldı. Ukrayına vaqtında yarımadanıñ askeriysizleştirilüvi endi yapılğan edi, kurortnıñ ealisi ve musafirleri iqtisadiyat, biznes, medeniyet, tasil ve şahsiy inkişaf içün daa çoq boşluq alğan edi...»

«Keliñiz baqayıq, büyük istilâdan evel Qara ve Azaq deñizleri olğan Odesa, Herson ve Zaporijjâ vilâyetlerinde Ukrayına turizmi pek tek inkişaf etip başlağan – dep qayd ete Andriy Şçekun. Bu bir köterilüv oldı. Amma Rusiye Qırımnı zapt etmese edi, Qırım bularğa saip olur edi. İşğal olmasa edi, Ukrayına etnik turizmni faal inkişaf ettirir edi. Ukrayınanıñ tamır halqlarınıñ, hususan qırımtatarlarnıñ medeniyeti ve ananeleri aqqında aytıla. İşğalden evelki soñki yıllarda bunı körgen edik. Bundan ğayrı, Qırımda Ukrayınanıñ medeniy mirası yıl-yıldan bütün dünyadan daa çoq turistni celp etken edi. Bu episi yoq oldı...»

Eskender Bariyev

Qırımtatar resurs merkeziniñ reberi Eskender Bariyev Qırım.Aqiqatqa intervyü berip, Qırım Ukrayına yurisdiktsiyasında qalsa edi, «Sovetler Birliginiñ bu parçası» dünyağa açıq yüksek yaşayış seviyeli ve zengin siyasiy medeniyeti olğan regionğa çevirilir edi, dep qayd etti. Onıñ qayd etkenine köre, «Qırım ruslaştırsızlaştırılğan ve müsbet bir şekilde ukrayınlaştırılğan» olur edi. Qırım insan aqlarınıñ qorçalavı kefil etilgen, Ukrayınanıñ tamır hlqlarınıñ aqları yerine ketirilgen bir region olur edi, Qırım qırımtatar halqınıñ milliy-territorial muhtariyet olıp, «iqtisadiy ceetten inkişaf etken ve turistlerni celp etken regionğa çevirilir edi».

Qırımnıñ müsbet ukrayınlaştırıluvına Eskender Bariyev topraqnıñ ve cemaat narrativleriniñ dekolonizatsiya, deimperializatsiya ve dekommunizatsiyasını kirsetti, uquq üstünliginiñ pekitilüvi, Qırım ve tamır halqlar aqqında doğru tarihiy malümatnıñ şekillenüvi ve ileriletüvi, tamır halq ve milliy azlıq aqlarınıñ qorçalavı, ukrayın tiliniñ inkişafı, Ukrayına tamır halqlarınıñ ve milliy azlıqlarnıñ til inkişafı, medeniy mirasnıñ qorçalavı, Ukrayına topraq bütünligi ve milliy suverenitetiniñ saqlavı, Avropa ve Avropa atlantik integratsiyasını kirsetti.

«Keliñiz doğrusına baqayıq, – dep teklif ete Andriy Şçekun. – Rusiye yarımada inkişafını er vaqıt toqtatqan edi. 1783 senesi Qırım hanlığınıñ ardı-sıra inkişafını toqtatıp, Qırımnı keri, kolonial devirge attı, XX asırnıñ 20-30-ıncı yıllarında qırımtatar ziyalılarını yoq etip, Qırımnıñ milliy-medeniy inkişafını toqtattı, 1944 senesi Qırımnıñ produktiv ealisiniñ dörtte üçüni sürgün etti ve milliy muhtariyetni yoq etti, 1991 senesi öz muhtariyetine mecbur ettirip, hocalıq yaşıyışını yapmaq yerine separatizmge qoltutqan ve Qırımnıñ Ukrayınadan ayırılmasını azırlağan «rus anklavına» çevirdi. Ve tek 1954 senesi, Rusiye cenkten soñ Qırımnıñ rekonstruktsiyasını özü yapamağanını añlap, regionnı Ukrayınağa berdi, Qırımnıñ inkişaf imkânları oldı. 1954 senesi Ukrayına cenk yıqtırğan Qırımnı ve 1954 senesinden 1991 senesine qadar Qırımda qurulğan er şeyni qabul etti, tek çar sarayları Ukrayına vaqtında, Ukrayına tarafından ve Ukrayınanıñ parasına yapıldı...»

Qırım yarımada olğanına baqmadan, büyük iqtisadiy imkânları bar, Rusiye onı semeresiz ve daa çoq cenk içün qullana. Zavodlar cenkke çalış, himik sanayı boş, naqliyat yoq, ekologiya yoq etildi, 2020 senesine qadar Qırımnıñ şimalinde bütün quşlar zeerlendi ve Ukrayına vaqtında ketirilgen sayğalar yoq oldı, Şimaliy-Qırım kanalı ölü sayıla bile, çünki Rusiye ordusı Kahovka gidroelektrostantsiyasını patlatqan soñ suv berilüvi uzun vaqıtqa toqtatıldı.

«Esas Ukrayına ve yarımadanıñ asırlarnen umumiy hocalıq-iqtisadiyat sisteması şekillengenine baqılsa, umumen Qırım ve Ukrayına bağlarınıñ 2014 senesi kesilüvi Qırımda iqtisadiyat saasınıñ degradatsiyasına yol açtı, dep ayta Andriy Şçekun. Qırımnıñ iqtisadiy inkişaf imkânları 2014 senesi Rusiye tarafından toqtatıldı, 2022 senesi Rusiyeniñ Qırımdan büyük ücüm etmesi ve onı arbiy bazağa çevirmesi Qırım iqtisadiyatını yoq etti. Bugün şimaliy Qırım – iqtisadiy ve ekologik felâkettir. Bugün Ukrayınanıñ köy hocalıq mahsulatını Avropa Birligi memleketlerinde satmağa imkânı bar, bu vaqıt devamında yañı tehnologiyalar köy hocalığınıñ inkişafına imkânlar bere. Rusiye Qırımı bundan marum etile. Eminim, işğal olmasa edi, Qırım Ukrayınanıñ köy hocalıq inkişafı ceetinden lider regionlarından biri olur edi. Mında Zakarpattâ tarafına baqmaq kerek, iqtisadiy artışlarını körmek kerek. Zakarpattânıñ bağçacılığı ve yüzümciligi Qırımnen daima raqip edi. Ve bugün olar Qırımdan ögde keteler...»

Andriy Şçekun aytqanına köre, işğalden evel Qırımda Avropa tasili bar edi, çoq milletli medeniyet faal bir şekilde zenginleşken edi.

«Doğrusını aytayıq, – dey o, – Qırımda işğalniñ birinci yılından başlap bir tasil yoq. İşğal etilgen Qırımda berilgen iç bir diplom tanılmay ve onıñ esasında tek Rusiyede çalışmaq mümkün. İşğal olmasa edi, qırımlılarnıñ Ukrayınanıñ bütün aliy oquv yurtlarına ve çetelde er angi aliy oquv yurtuna oqumağa çareleri olur edi. Qırım Rusiye propagandası ve askeriyleştirilüvinen tolu insanlarnı degil, bilgili bir avropalı eali alır edi. Milletlerara munasebetler, tasil ve medeniyet inkişafı İtibar inqilâbından soñ yañı elitalarnıñ şekillenüvi mümkün olğan Qırımnıñ özünde cemaat-siyasiy esnaslarnen bağlı olur edi. Akimiyetke Avropağa köre şekillengen siyasiy küçler kelir edi. Qırım dünya esnaslarınen ve dünya medeniyetinen sıqı başlı bir region olur edi...»

Ve, ebut, Ukrayınanıñ Qırımında insannıñ bütün aq ve serbestlikleri kefil etilir edi, basqı, apis, sahte mahkeme, siyasiy mabüsler lafı da olmaz edi...

Andriy Şçekun bildirgenine köre, Maydannıñ ğalebesi Qırımda olğan esnaslarğa yañı manalar berdi. Qırımda cemaat-siyasiy terkipniñ deñişmeleri devletniñ Qırımnen bağlı siyasetine tesirni pekitken Qırım cemaat teşkilâtlarınıñ inkişafına yahşı tesir eter edi.

«Böyle etip, 2004 senesi prezident saylavları vaqtında, Portaqal inqilâbı vaqtında, qırımlılarnıñ 14%-ı Viktor Yuşçenkoğa rey berdi. Yani Qırımda Ukrayına quvetleriniñ saylayıcı alanı şekillendi, dep eminliknen aytmaq mümkün. 2012 senesi Ukrayına Yuqarı Radasınıñ saylavları vaqtında bütün milliy-vatanperver quvetleri «Batkivşçına» firqası etrafında Viktor Yanukoviçke qarşı birleşkende Qırımda olar reylerniñ 21%-ını aldı. Bu neni köstere? Daa 10 yıl keçse, Qırımda Rusiye tarafdarı küçler ealige tesirni coyacaq edi. Böylece, Qırım Rusiye Federatsiyasınıñ «pancalarından» yavaş-yavan keter edi. Şunıñ içün olar Qırımnı aman bir kelecekke yibermege istemediler. Rusiyede bunı añlap, masraf saymay ve halqara uquqnı körmemezlikke uraraq, Qırım ve Ukrayınağa cenknen ketkenler...»

MALÜMAT: Ukrayınağa qarşı Rusiye silâlı ücümi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.

Aprelniñ başında Moskva Ukrayına şimalinde faal olğanını toqtattı, dep bildirdi. Tezden Ukrayına akimiyeti Kıyiv, Çerniğiv ve Sumı vilâyetinde Rusiye arbiyleri qalmadı, dep ayttı.

Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.

Rusiye Ukrayınağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.