«Qırımtatarlarnı yıqmaq içün er şey yapıla». Milliy areket veteranları insan aqlarını qorçalay

Aqmescitte fevralniñ 16-nda qırımtatar milliy areketiniñ veteranı İzet İzedinovnen vedalaştılar. O, 83 yaşında edi, COVID-19-ğa oğrap vefat etti. Yaşına baqmadan, İzet İzedinov ayatınıñ soñki kününe qadar qırımtatar milliy areketiniñ iştirakçisi olıp qala edi.

İzet İzedinov semetdeşleriniñ esnasları keçken mahkeme binalarına barıp, «Qırım birdemli» cemaat birleşmesiniñ er ay toplaşuvlarını ziyaret etken edi. Yarımada işğalinden soñ Qırımğa qaytuv qırımtatar milliy areketiniñ veteranları insan aqları oğrunda küreşni yañıdan başladı: olarnıñ arasında rahmetli Veciye Kaşka, Server Karametov, Ali Kadırov. Bu aqta ve milliy areketke qoşqan isseleri aqqında Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında aytıldı.

Qırımtatar faali Nariman Celâl 1944 senesi sürgün etilgen halq arasında aq qorçalayıcı areketiniñ başlanğıçı aqqında Qırım.Aqiqatqa tarif etti.

– Sürgünlikten ğayrı, repressiyalarğa oğratılğan halqlarnıñ, hususan qırımtatarlarnıñ aqları çoq bozuldı, içtimaiy liftlerniñ qapatıluvı, serbest areket yasağı, belli vazifelerde bulunmaq, bazı aliy oquv yurtlarında oqumaq imkânsız oldı. Sürgünlikten soñraki yıllarda milliy areketniñ bir çoq faali insan aqları oğrunda küreşmek kerek, dep tüşündi. Olarnen bağlı büyük fikirler Ekinci cian cenkinden soñ peyda oldı, ve qırımtatarlar olarnı bile edi. Mustafa Cemilev ve dostları vatanğa qaytmaq içün kommunist rejimini yeñmek kerek degen ğayeni inkişaf ettirgen edi. Sovetler zamanınıñ aq qorçalayıcıları Andrey Saharov ve Petr Grigorenkonen tanış olğan soñ olar insan aqları oğrunda küreş ğayesini qabul etti.

Petr Grigorenko

Nariman Celâlnıñ fikirince, Sovetler Birliginiñ akimiyetinen küreşken qırımtatarlar 2014 senesinden soñ endi bilgen şaraitlerde qaldı.

– Olar içün şimdiki Rusiye daa çirkin ve tsinik sıfatta yañıdan doğğan Sovetler Birligi demektir. Milliy areketniñ veteranları şu sebepten küreşine qaytmağa istedi. Ebet, areket gençleşti, amma 2014 senesi bir çoqu yañı şaraitlerge azır degil edi: yaşlar qorqtı, ne yapacağını bilmedi – ve esli-başlı insanlarnıñ tecribesi pek kerekli edi. Bugün qırımtatarlarnıñ esas ğayelerinden biri – Ukraina terkibinde milliy territorial muhtariyetini ğayrıdan tiklemektir, ve esas aletleri insan aqları oğrunda, hususan tamır halqlarnıñ aqları oğrunda küreş ola. Şimdi Rusiyede uquqsızlıq üküm süre, mında mahkemelerde qorçalanmaq imkânsız, siyasiy taqipler devam ete. Sovetler zamanında olğanı kibi, aq qorçalayıcılar Rusiyeni bozuvlarnı toqtatmasına zorlamaq içün halqara toplulıqqa yetmege tırışa.

Nariman Celâl

2019 senesi iyülniñ 10-nda saba Moskvanıñ Qızıl meydanında fotosüret çıqarğan turistler arasında bir qaç on esli-başlı qırımtatarı bar edi. Olar yazuvlı şiarlarını alıp sırağa tizildi: «Balalarımız terrorist degil», «Qırımtatarlarğa qarşı repressiyağa STOP», «Qırımda terrorizm ile küreş – farqlı fikir ile küreştir» – ve Qızıl meydanda dağılğanlar. Bu aktsiya Bağçasaraydaki «Hizb ut-Tahrir davasınıñ» mabüslerine qol tutmaq içün yapıldı, ve o, 1987 senesi yazda olğan numayışlarnı hatırlattı, o vaqıt Moskva merkezine halqınıñ Qırımğa qaytmasını istegen yüzlernen qırımtatar faali çıqqan edi.

Rusiye Yuqarı mahkemesiniñ binası ögünde Bağçasaraydaki birinci «Hizb ut-Tahrir davası» boyunca mahküm etilgen qırımtatarlarğa qol tutuv aktsiyası. Moskva, 2019 senesi iyülniñ 11-i

1980-lerniñ soñunda Qızıl meydanğa çıqqan milliy areket veteranı Bekir Umerovnıñ fikirince, bugünki vaziyet o vaziyetten pek farqlı.

– 1987 senesi tam deñişmeler vaqtı edi, amma ne yönelişte ve ne qadar teren olacağını kimse bilmey edi. Qızıl meydanda büyük risk aldıq, meselemiz çezilmese de, biraz ileriledik. Bugünki vaziyetnen bir şey aynı, adaletsizlik bar ve oña razı olmağan insanlar bar. Ebet, Sovetler Birligine oşağan şeyler bar, amma Rusiye akimiyetiniñ şimdiki mantığını añlamaq zor. 1987 senesi qırımtatarlarnıñ vatanğa qaytuv problemi bar edi: onı çezmege istedik, duşmanlarımız istemedi. Er şey añlaşılğan edi. Bugün terror ücümleri yoq, silâ yoq, patlayıcı yoq, amma terrorizmnen bağlı bir sıra dava açıla.

Qırım tarihçısı Gülnara Bekirova emin ki, qırımtatar milliy areketiniñ veteranları insan aqları oğrunda küreşte izinden keteceklerge pek yardım ete.

– Tam tarihiy bir müddetlik bar. Büyükler, milliy areketniñ titanları bugün yaramay vaziyette olğanlarğa omuzını qoya – tarihçı olaraq buña şaşmayıp, mantıqlı sayam. Bir çoqunı tanımaq menim içün şereftir – Veciye Kaşkanı, başqalarını. Mence, şimdi bir çoqu «telükede» olacaq edi.

Rusiyeli advokat Nikolay Polozov, semetdeşleriniñ davaları baqılğan Rusiye mahkemeleri ögünde qırımtatarlarnıñ büyük gruppaları onı başta şaşırttı, dep hatırlay.

– Lâqayt qalmayıp, semetdeşlerine qol tutmaq içün mahkeme ögüne kelgen insanlarnıñ birligi – Rusiye böyle bir şey yoq. Soñra olarnen, esli-başlı qırımtatarlarnen subetleşip, añladım ki, bu bir anane, sürgünlik yerlerinden Qırımğa qaytuv küreşi vaqtında peyda olğan bir adet. O vaqıt Mustafa Cemilev, diger faallerge qarşı mahkemeler oldı, Qırım işğali başlağanınen, Rusiye kelgen soñ ise milliy areket vetenranları bu ananelerni yañıdan tiklep, genç faallerge kösterdi. Birinciden, mabüslerge kösterilgen maneviy yardım: insan oña qol tutmağa kelgenlerni bilse, bu oña küreşmek içün küç, Rusiye repressiv maşinasınıñ basqısı altında yıqılmamaq içün ilâve resurs bere.

Nikolay Polozov

Nikolay Polozovnıñ fikirince, Rusiye quvetçileri qırımtatarlarnıñ birligini körip, ileride de böyle barışıq tirenüv köreceklerini añlay.

Qırımlı aq qorçalayıcı Lutfiye Zudiyeva daa teren tarihiy beñzerlikler qura.

– Men 18-inci asırda olğan birinci ilhaqnı ve qırımtatarlarğa qarşı birinci repressiyalarnı aytmaq ister edim. Qırımtatarlarnıñ areketleri, birdemligi, birligi o vaqıt bile şimdi körgenimizge oşağan edi. Qırımtatarlarnıñ kimligi yardımlaşma, bir-birini qoruv, ideallar içün – hususan diniy qıymetler içün – bir şeyni feda etmege azırlığından ibaret. Çar rejiminiñ basqısı neticesinde qırımtatarlar dalğalarnen Qırımdan ketip başladı, ve bugünde-bugün diasporada yaşağan halqımız tarihiy vatanında yaşağanlardan qat-qat çoqtır. İnsanlar köylernen kete edi, ve bir-birlerine o qadar yaqın ediler ki, Türkiyede şimdi bile Qırım adlarını taşığan köyler bar. Mence, 2014 senesiniñ adise-vaqiaları qırımtatar halqınıñ keçmişi, bugüni ve kelecegi arasında pek müim yerge ketirdi.

Lutfiye Zudiyeva, oña halqınıñ aqları oğrunda küreşi içün ilham bergen ikâyeni ayta.

– Qartlar Rusiye quvetçilerine kelip, olarnı gençler yerine apiske almalarını rica etmege azır edi: biz endi yaşadıq, yaşımız büyük, kiçik balalarımız yoq dep. Yani olar apisteki gençlernen yer deñişmege azır edi. Bunı eşitkende añlaysıñ ki, evde qapalıp oturmağa, siyasiy kün tertibini körmemezlikke urmağa ve qırımtatar milliy areketiniñ veteranları yapqan çoq yıllıq emekni devamsız qaldırmağa mümkün degil. Rusiye akimiyeti yañı-yañı darbeler yapa – fevralniñ 17-nde kene tintüvler oldı ve faaller tutuldı. Qırımtatarlarnı, qırımlı musulmanlarnı yıqmaq içün er şey yapalar, amma buña qarşı küreşimiz o qadar doğru ki, quvetçiler Qırımda daa sert stsenariylerni işletip olamay – ve bu olarnı pek açuvlandıra.

Lutfiye Zudiyeva

Lutfiye Zudiyevanıñ qayd etkenine köre, Qırımda ekstremizm ve terrorizmde qabaatlanğan bir çoq «Hizb ut-Tahrir davasınıñ» mabüsleri olarnıñ qabaatlavlarını qanunlaştırmamaq içün Rusiye tahqiqatınen işbirligi yapmay, qabaatını tanımay. Ukraina akimiyeti, «Memorial» halqara aq qorçalayıcı merkezi «Hizb ut-Tahrir» teşkilâtında iştirak etüv içün Rusiye taqiplerini siyasiy sebepli, mahküm etilgenlerni ve mabüslerni ise siyasiy mabüs dep saya.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)

2014 senesi baarde Qırımnıñ Rusiye işğalinden soñ yarımadada Rusiye quvetçileri mustaqil jurnalist, vatandaş faalleri, qırımtatar milliy areketiniñ faalleri, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azaları ve Rusiyede yasaqlanğan «Hizb ut-Tahrir» ve «Tebliğ Cemaatı» teşkilâtlarınen alâqaları bar olğanından şübheli sayılğan insanlarnı apiske alıp başladı.

«Hizb ut-Tahrir» halqara islâm siyasiy teşkilâtı, bütün musulman devletleriniñ islâm halifeligine birleştirilmesini öz maqsadı olğanını ayta, amma olar, bu maqsatqa irişmek içün terroristik usullarnı red ete ve Rusiyede adaletsiz taqip etilgenini ayta. Rusiye Yuqarı mahkemesi 2003 senesi «Hizb ut-Tahrir» teşkilâtını «terrorist» birleşme cedveline kirsetip, onı yasaq etti.

«Hizb ut-Tahrir işi» boyunca apiske alınğan ve mahküm etilgenlerniñ imayecileri olarnıñ taqip etilmesi diniy sebeplernen bağlı olğanını tüşüne. Adliyeciler qayd etkenine köre, Rusiye uquq qoruyıcı organları tarafından bu dava boyunca taqip etilgenler – ekseriyeti qırımtatarlar ve ukrain, rus, tacik, azeri ve islâm dinini kütken diger millet vekilleri. Halqara uquq işğal etilgen topraqlarda işğalci devlet qanunlarını kirsetmege yasaqlay.