Rusiyeniñ Qırım işğali ve onen bağlı insan aqları bozuluvınıñ artışı sebebinden aq qorçalayıcı faaliyetiniñ emiyeti arttı ve mündericesi zenginleşti. Bu aqta Ukraina Helsinki insan aqları birligi ve diger aq qorçalayıcı teşkilâtlarınen işbirligi yapqan advokat-aq qorçalayıcı Sergey Zayets ile laf ettik.
– Sergey, Qırımnıñ şimdiki vaziyetinde aq qorçalayıcı işiniñ hususiyeti ne?
– Rusiye Qırımnı işğal etip, bu memleketke has bozuvlarnı da ketirgen. Bu insanlarnıñ aq ve serbestliklerine az sayğı kösterilgen polis devletidir. Bunıñ örnekleri çoq: em işkence, em qanunsız tutuvlar, em «ekstremizm ile küreş» usulları, em bir çoq diger şey. Amma bu Rusiye içün tipik olğan işler, Rusiye aq qorçalayıcıları olarnen oğraşa, ve Qırımda olar daa çoq ağırlıq etken şeyler. Bu Rusiye devletiniñ bir hastalığı. Bizni bu yalıñız işğal altındaki topraqta Ukraina vatandaşları zarar körgen seviyede raatsızlay.
Diger kategoriya – işğalnen peyda olğan işler. Bu zorlap aldırılğan vatandaşlıq, areket serbestliginiñ bozuluvı, ealini zorlap avuştıruv, işğalci akimiyetniñ siyasetine qarşı er angi faaliyetniñ bastırıluvı.
Sergey Zayets, Regional insan aqları merkeziniñ uquqçısı
Şunı bilmek kerek ki, işğal – askerler tarafından başqasınıñ toprağını aluv, amma halqara uquqqa köre bundan soñ topraqnıñ uquqiy statusı belgilengenine qadar nizamnamesi olmalı – ya barışıq añlaşması ve onıñ yañı devletne bağlı olğanını tanuv, ya eski devletine qaytaruv, ya da başqa statusı.
Rusiye halqara uquqqa zıt bir şekilde Qırımnı «menimsep başladı». Anda qanunlarını işlete
İşğalci devlet anda bir şey deñiştirmemeli, vatandaş ealisini qorumağa ve insan aqlarına riayet etmege mecbur.
Rusiye halqara uquqqa zıt bir şekilde Qırımnı «menimsep başladı». Anda qanunlarını işlete, akimiyet organlarını deñiştirdi, devletleştirüvni kerçekleştirdi ve şahsiyleştirüv keçire, bu insan aqlarınıñ bozuluvına yol açtı.
İnsan aqlarını qoruv işiniñ bir çoq tarafları bar. Em bozuv monitoringi, em advokatsiya, yani ğayelerniñ ileriletmesi. Men uquqiy işnen, davalarnıñ Avropa mahkemelerinde ve diger organlarda baqılmasınen oğraşam. Şimdi bu davalarnıñ sayısı yüzge yaqın.
Uquqiy iş – az belli, amma temellidir. Delillerni toplav ve taqdim etüv bar. Avropa mahkemesine şikâyetni azırlağanda er bir sözniñ sebebini eñ ince tafsilâtlarına qadar tarif etmeli. Şikâyetler Avropa mahkemesinde baqılğanda devlet qabaatlavlarğa qarşı özüni qoruması mümkün. Ve er bir davanıñ hulâsaları o qadar qıymetli ola. Avropa mahkemesiniñ qararı – bir fakt da degil, bu fakttan daa çoq, çünki böyle oldı. Bu siyasiy tedbirlerni quvetleştirgen ve bozğan devletke qarşı ilâve basqı mehanizmlerini quvetleştirgen uquqiy qıymet kesüvdir.
– Qırımda insan aqlarınıñ tipik bozuvları nedir?
Rusiye bütün usullarını qullanıp, kelişmegen Ukraina vatandaşlarını Qırımdan çıqarta, aynı vaqıtta öz vatandaşlarını ketire
– Birinciden, aldırılğan Rusiye vatandaşlığı, ealini avuştıruv, Rusiye bütün usullarını qullanıp, kelişmegen Ukraina vatandaşlarını Qırımdan çıqarta, aynı vaqıtta öz vatandaşlarını ketire.
Qanunlarnıñ qullanıluvı, bu qabul etilmeycek şeyler. Meselâ, daa Ukraina akimiyeti tarafından apiske alınğan vatandaşlarnı qanunsız alda azatlıqtan marum etüv, Rusiye qanunlarınıñ alâqası olmağan cinayetler içün mahküm etüv. Ukraina ükümlerini «Rusiye qanunlarına uyğunlaştırmaq içün ğayrıdan baquv» ya da Ukraina qanunlarına köre cinayet olmağan areketler içün mahküm etüv.
Rusiyeden evel yapqan areketleri içün insanlarnıñ mesüliyetke çekilmesi parlaq bir örnek ola. Bu Ahtem Çiygoz ve umumen «fevral 26 davası», çoqtan Ukraina mahkemeleri tarafından baqılğan davalarnıñ Rusiye tarafından tekrar baqılması, Hayser Cemilevniñ davası kibi, bir çoq başqa «meşur» olmağan davalar da bar.
«Referendum» ögüne hırsızlanğan Andrey Şçekun ve ortaqlarınıñ davaları bu kategoriyağa ait, meselâ. Rusiye bu sebepten halqara mahkemede Qırımdaki akimiyetiniñ kününi davalaşa. Rusiye advokatlarınıñ aytqanına köre, işğal vaqtını 2014 senesi martnıñ 21-nden saymaq kerek, ve soñra bu işler Rusiyeniñ akimiyetke kelmezden evel yapılğan sayılacaq. Ukraina, Rusiye akimiyeti işğal tedbirleri başlağanınen, yani 2014 senesi fevralniñ 20-nden başlap tarqaldı, dep israr ete, ve Rusiye ve Rusiye işğalci qurulışları vaqtında yapılğan bu işlerden Rusiye mesüliyetli.
Qırımda işğal vaqtında apiste yatqan insanlarnıñ davaları. Rusiye olarnıñ davalarını yañıdan baqıp başladı, mabüslerni Qırım tışına avuştırdı, ve alâ daa Ukrainağa qaytarmağa razı olmay. Bu insanlarnıñ aqları sert şekilde bozula.
Mülk aqqı da bozula, Rusiye Ukraina akimiyeti bergen topraqnı çekip ala, işğalden evel qurulğan inşaatlarnı yıqa, mülkni çekip ala.
Söz serbestligi de bozula: telekanal yayın dalğalarından marum etile, jurnalistler işğalni muzakere etkeni içün taqip etile, din kütme aqqı bozula.
Rusiyeniñ Qırımğa ketirgen amelleri: «Hizb ut-Tahrir» iştirakçilerini taqip, diger din teşkilâtlarını ekstremizmde qabaatlav, şu cümleden missionerlik faaliyetinde qabaatlav. Ukraina Pravoslav kilsesini taqip etüv – bu artıq Qırımdaki bozuvlar. İşğalden soñ Qırımda başlatılğan davalarda advokatlarnı taqip etüv bar, meselâ, advokat Emil Kurbedinov ve başqalarınıñ. Daa soñra bu tecribe Rusiyeniñ özüne de ketirildi.
– Qırım Rusiye Federatsiyası tarafından işğal etilgen soñ angi insan aqları bozulıp başlandı?
Rusiye Qırımğa kelip, yanına ordu, qanun, para, siyaset, idare, akimiyet organlarını aldı ve er kesni öz vatandaşı dep ilân etti
– Qırım belli bir uquqiy laboratoriya olğan. Rusiye Qırımğa kelip, yanına ordu, qanun, para, siyaset, idare, akimiyet organlarını aldı ve er kesni öz vatandaşı dep ilân etti. Bir öriginal qadınnıñ aytqanına köre, bu böyle ola: evimde uyanam, aşhanege çıqam, mında ise iç çamaşırınen Rusiye tura ve menim ocağımda yımırta qavura. Qırımlılar alışmaq içün çoq çapqalamalı ve uzun nevbetlerde tutmalı: pasport, bütün mülk vesiqalarını deñiştirmek, paranı bozdurmaq, hastahanelerge bağlanmaq, maşinalarnıñ nomeralarını deñiştirmek, başqa tilgen keçmek ve daa çoq şey yapmaq kerek edi. Qırımlılar saatnı birden eki saat çevirmege mecbur edi. Bir çoqu biznesini, işini coydı. Qırımlılar Rusiye vatandaşı dep ilân etilgeni içün yañı uquqiy mesele peyda oldı. Eskiden Rusiye pasportları, meselâ, Qırımda 90-larda olğanı kibi, göñülli berildi. 2014 senesi Qırımda kimse soramadı. İnsanlar 18 kün içinde qarar bermeli edi. Artıq evlerinde yaşamaq aqqı işğalci akimiyetke bağlı edi. Misal olaraq 2014 senesi mayıs ayında Rusiye akimiyeti Qırımğa Mustafa Cemilevni kirsetmedi, iyül ayında ise Refat Çubarovnıñ kirişini yasaqladı, 2015 senesiniñ başında Sinaver Kadırovnı yarımadadan quvdı.
Yañı devlet yañı vatandaşlarına yañı vazifeler berdi, onıñ akimiyeti ve siyasetine qoşulmağa mecbur edi. Şimdi Rusiye vatandaşlıqnı alğanda sadıqlıq içün ant etmege talap ete.
Zorlap berilgen vatandaşlıq internat ve bala evlerinde olğan balalarğa pek tesir etti. Olarnıñ Rusiye vatandaşlığından vazgeçmek içün iç bir imkânı yoq edi. Şimdi Rusiye olarnı yeñiçeri olaraq terbiyelemege tırışa – olar içün yat memleketni sevmege ve qorumağa mecbur olğan, belki de, Ukrainağa qarşı cenkleşmege ketecek insanlarnı. Qırım insan aqları saasına vatandaşlıq meselelerini kirsetti. Zorlap berilgen vatandaşlıq insanlarnıñ kimligini mecburen deñiştirüv demektir. Özüni Ukraina vatandaşı dep sayğan ve bunı müim körgenlerge bu pek tesir etti. 2014 senesiniñ İtibar inqilâbından soñ ukrain olğanlar ecdatları ukrain olğanlar degil degen bir ibare peyda oldı. Ukrain olğanınıñ balaları ukrain olaraq öse.
– Devlet dumasınıñ halqara uquqnıñ iç qanunlardan üstün olmasınıñ sıñırlanuvı ve Anayasa mahkemesiniñ angi qararnı yerine ketirmek ve angisini yerine ketirmemek aqqı bu davalarğa nasıl tesir etecek?
– Qısqası – bir şekilde tesir etmeycek. Halqara uquq bir künlik degil. Halqara mahkemelerniñ qararları yerine ketirilmese, Rusiye çoq zarar körer ve sanktsiyalarğa oğrar, meselâ, Avropa insan aqları mahmesiniñ icra organlı Avropa Şurası nazirler komiteti tarafından. Bu halqara mahkeme qararlarınıñ Rusiye tarafından yerine ketirilmesini soza bile, amma olardan vazgeçüv Rusiye içün ağır aqibetlerge yol açacaq, ve olar kene de yerine ketirilecek. Belki de, bunıñ içün akimiyet, yañı qanunlar deñişmeli, amma halqara mahkemeniñ qararını yerine ketirmemek mümkün olğanını tüşüngen insanlarnıñ uquq saasında bilgisi azdır. Natsist Almaniyası daa 1942 senesi Ukrainada ğalebenen ketti, amma vaqıt kelgende almanlar cenk tazminatını ödemege mecbur oldı. Muvaffaq olmaq imkânı yalıñız küreşkenlerde bar.