1944 senesi mayıs 18-20 künlerinde NKVD-NKGBniñ mahsus operatsiyası esnasında bütün qırımtatarlar Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Uralğa sürgün etildi (resmiy malümatqa köre, 194 111 kişi sürgün etildi). Qurultaynıñ mahsus komissiyası «Unutma» umum halq kampaniyasını keçirdi. Onıñ esnasında sürgünlikniñ şaatlarına ait 950 hatırlav toplandı. Qırım.Aqiqat bu arhivlerde yer alğan şaatlıqlarnı derc ete.
Men, Saliya Rumiyeva (qızlıqta Zeytullayeva), qırımtatarım, 1934 senesi aprelniñ 20-nde dünyağa keldim. Doğma Qırım ASSR-niñ Qurman rayonı Qabaç (cenkten soñ ğayıp olğan köy – QA) köylüm.
Sürgünlik vaqtında qorantamızda: babam Zedla Adilşayev (1908 yılı doğma), balalıqtan saqat, ögey anam Gülşer Zedlayeva (1912 yılı doğma), qız qardaşım Seyare Zeytullayeva (1932 yılı doğma), tatam Sadıqa Zeytullayeva (1934 yılı doğma) ve men, Saliya Zeytullayeva (1934 yılı doğma). Men ve Sadıqa tatam – egizlermiz.
Sürgünlikten evel Qabaç köyünde yaşadıq, evniñ nomerini hatırlamayım. Ana tilinde dersleri olğan köy mektebinde 1941 yılı 1-inci sınıfnı bitirdim. 1944 yılı qorantamız eski evde yaşadı, 10 sotka azbarımız bar edi, bağça ve bostan. Ayvanlardan sığır, buzav, 5 qoy ve tavuqlarımız bar edi.
Balalıqtan saqat olğan babam Zedla Adilşayev cenk başında Qızıl orduğa çağırıldı, amma soñra saqatlığı sebebinden onı qaytardılar. Nemse işğalcilerine tirenerek, partizanlarğa yardım etken edi.
1944 senesi mayıs ayında köyde sürgünlik aqqında öşekler bar edi, amma halq buña inanmadı.
Babamnı köydeşlerimizniñ evlerini müürlemek içün alıp kettiler, çünki başqa halqtan qomşularını artıq şeylerni taşıp başladı
1944 senesi mayıs 18-nde tañda qapımıznı eki asker qaqtı. Olar 2-3 künlik şeylerni toplamağa buyurdı, bizni çıqaracaqları aqqında ayttılar, amma qayda ve ne qadar vaqıtqa añlatmadılar. Babamnı köydeşlerimizniñ evlerini müürlemek içün alıp kettiler, çünki başqa halqtan qomşuları artıq şeylerni taşıp başladı. Azırlanmaq içün 15-20 daqqa berdiler, amma iç bir qarar oqulmadı.
Er kes telâşlanğan edi, adamlar, olarnı atacaqlardan qorqtı. Er kes ağlap qıçırdı. Babam, evimizni müürlegende, qomşumız tikiş maşinamıznı alğanını kördi, açuvlanıp onı tutıp aldı ve bizge ketirdi. Ne qadar şey almaq mümkün olğanı aqqında bir şey aytılmadı.
Er kesni köyde quyu yanına aydadılar. Yanımızda avtomatnen askerler kete edi, bütün köydeşlerimiz endi anda edi.
Bütün halqnı silâlı askerler sarıp aldı. Anda üylegece tuttılar, soñra köyden çıqarıp başladılar. Büyük Onlar (Elevatornaya) stantsiyasına ketirdiler. Stantsiyağa ketkende adamlar ağlap qıçırdı, bilinmemezlikniñ ögünde qarışıqlıq ve qorqu duyula edi.
Hasta, qartlar ve balalarnı baqmaq içün yolda tibbiy hızmetler yoq edi
Stantsiyada bizni, bütün qorantamıznı ve köydeşlerimizni tuvar vagonlarına yüklediler. Vagonda kenef, suv yoq edi, ava az edi. Turaqlarda qadınlar ateşte aş pişirdi, aqaylar suvğa çapa edi. Hasta, qartlar ve balalarnı baqmaq içün yolda tibbiy hızmetler yoq edi. Başqa vagonlarda ölüler bar edi, olarnı demiryolnıñ çetinde qaldıra ediler ya da poyezdden taşlay ediler, ölülerni kömmey ediler. Qazahistanğa yaqınlaşqanda bir botqa berdiler, amma o mazut qoquğan içün onı er kes aşamadı. Vagonlarda bitledik. Poyezd Orta Asiyağa kete edi. Yolda 20-22 kün keçirdik.
Yolda vagonnı böldüler – er stantsiyada 2-3 vagonnı ayıra ediler. Özbekistanğa kelip çıqtıq, Altı Arıq rayonınıñ Vanovskaya stantsiyasına. Adamlarnı vagonlardan çıqardılar ve özbekler vatandaşlarımıznı türlü-türlü kolhozlarğa alıp ketti. Bizim qorantamız Kuybışev adına kolhozğa tüşti. Klubğa oşağan binada 6-8 qoranta yaşadı, evelleri mında ipek qurtlarını östürdiler. Binanıñ pencere ve qapıları yoq edi, tabanı topraq edi, topraqqa toban töşelden.
Büyükler er ay komendaturağa barıp imza çekti. Mahsus qasabanı izinsiz terk etkenlerni cezalay ediler
Adamlarnı, qullarnı kibi, pamuq tarlalarına aydadılar. Büyükler pamuq tarlalarında çalıştı. Qırımdan ketirgenimizni satıp, o aqçağa aş, mısırboğday ununı satın ala edik. Saqat babam cermay zavodından qaravul olıp çalıştı. Babam evge biraz çükündir, kimerde nohut ketire edi, öyle etip sağ qaldıq. Büyükler er ay komendaturağa barıp imza çekti. Mahsus qasabanı izinsiz terk etkenlerni cezalay ediler. Adamlar qorqa edi, kimse bir yerge çıqamy edi, çünki çıqıp ketmeler ve ceza müddetleri aqqında qarar çıqqan edi.
Sürgünlikniñ birinci yıllarında adamlar açlıq ve kirli suvdan öle edi. Adamlarnı kimse tedaviylemedi, tibbiy yardım yapılmadı.
Saqat babama bir haneni ayırıp berdiler. O hanede epimiz em yaşadıq, babam işten ketirge çükündirni aşadıq. Babamnen ögey anam ve tatam çalıştılar. Sağ qalmamızğa cermay zavodından bir çufut adamı yardım etti. Bir qaç vaqıttan soñ bizni o haneden quvdılar, çünki yerliler, anda özbekler yaşamaq kerek, dep saydı. Soñra biz bir özbekniñ evine yaşamağa kettik. Bizge bir haneçikni ayırdılar, içinde bir şeyi yoq edi. Özbek mektebine ekinci sınıfqa oqumağa kirdim (ne senesi olğanını hatırlamayım). Özbek tilinde oqudıq.
1944 yıldan 1956 yılınace qırımtatar medeniyeti ve sanatınıñ inkişafı içün vaqıt ve şarait olmadı.
1950-nci yıllarda qorantamız Ferğana şeerine köçip, ipek kombinatında çalışıp başladı. Anda bizge bir baraqnı ayırdılar. Tatam ve men 1952 senesi oqumağa kirdik. 1953 yılda oquştan soñ Ferğana Tekstil zavodında çalışıp başladıq.
Qırımğa 1997 senesi avgustta qayttıq. Bundan evel Taşkent vilâyetiniñ Yangiyül şeerinde yaşadıq. Şimdi Saq rayonınıñ Qañğıl (Glinka) köyünde yaşayım.
(2009 senesi noyabrniñ 20-nde yazılğan hatırlav)
Neşirge Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halqınıñ genotsidini ögrenüv ve onuñ neticelerine qarşı çareler körüv boyunca mahsus komissiya reisiniñ muavini Elvedin Çubarov azırladı