"Cenkten soñraki Qırımda 2014 senesi işğalinden evel olğanı kibi bir qavmiy toplulıqnıñ inhisarı ola bilmez" – Refat Çubarov

Refat Çubarov Qırım MC Yuqarı Şurasınıñ deputatı olaraq 2014 senesiniñ fevral ve mart aylarında Qırımda yüz bergen adiselerde faal iştirak etti, 9 yıl evelsi peyda olğan Qırım tirenüviniñ esas sımalarından biri edi. O zaman Qırımda Ukrayinanı desteklegen areketniñ fazileti iştirakçilerniñ Qırımda Menlik inqilâbınıñ ğayelerini tasdıqlaması edi. Biz Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarovdan o künleri yüz bergen adiselerni hatırlamasını ve olarnıñ bugünki ve cenkten soñraki Qırım içün emiyetini qıymetlerdirmesini istedik.

– Refat ağa, şübesiz ki, siz Qırımnıñ işğalge qarşı tirenüv adiselerini defalarca hatırladıñız. Angi özüne has meyillerni qayd etmek mümkün?

– Kelecek içün müim olğan, 2014 senesi fevral 26 künü Qırımtatar Milliy Meclisiniñ çağıruvı ile Qırımnıñ Yuqarı Şurası ögündeki meydanda Ukrayina topraq bütünligini desteklegen mitingge toplanğan 12 000 biñ adam öz grajdanlıq borcunı yerine ketirgenini qayd etmek ister edim. Olar Rusiyeni desteklegen küçlernen qarşı turuvda Rusiye mahsus hızmetleriniñ ve olarnıñ Qırımdaki agentleriniñ Qırım MC Yuqarı Şurasınıñ adından "barışıq ve tınçlıq temin etmesine yardım etüv" talabınen Moskvağa bir muracaat etme ıntıluvını toqtattılar.

Eki kün soñrasına baqqanda, qayd etmek isteyim ki, böyle bir muracaat Qırımdan Moskvağa ep bir yollanğan edi, amma bu, Putinniñ beklegen sözde öz ihtiyarınen "Qırımnıñ öz limanına qaytuvı" olmağanı içün, Ukrayina yarımadasınıñ küç yolunen zapt etilmesi oldı. 2014 senesi fevral 27 künü Rusiyeniñ silâlı mahsus hızmetleri Qırım MC Yuqarı Şurası ve Nazirler Şurasınıñ binalarını zapt etti. Bu kün Qırımdaki bazalarda yerleşken Rusiye Qara deñiz flotunıñ arbiy bölükleri bütün Qırım boyunca azır alğa ketirildi. Ertesi künden başlap, fevralniñ 28-nden, Rusiye ordusınıñ RF-dan Qırımğa açıq avuşuvı başlandı.

Rusiyeniñ artıq ilk areketleri Moskvanıñ Qırımnıñ zapt etilüvi ile bağlı tafsilâtlı stsenariyi olğanını kösterdi. Öz nevbetinde bu stsenariy de, Kremlge onıñ Ukrayina toprağını işğal etmesi neticesinde peyda olğan iç ve tış amillerge çabik cevap bermesine imkân berdi.

Bugün bile, Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilmesinden 9 yıl keçse de, Qırımnıñ silâlı zapt etilmesiniñ qarşısını almaq mümkün olsa edi, bu, yalıñız fevral 27-28 künleri mümkün olğanına dair qattı işançım bar. O zaman Moskva, Kıyiv ve dünyanıñ reaktsiyasını diqqatnen közetip, nevbetteki adımlarını yahşı etip tüşe edi.

Refat Çubarov

– Qırım Yuqarı Şurasınıñ zapt etilgen binasında adiseler nasıl etip inkişaf etti?

– Üylege yaqın silâlı adamlar (aqiqaten ise Rusiye mahsus hızmetleri) tarafından zapt etilgen Qırım Yuqarı Şurasınıñ binasında reis Vladimir Konstantinov ve prezidium azaları toplaşqanı belli olğan edi. Biraz soñra saat 14-ke toplaşuv tayin etilgeni aqqında malümat peyda olğan edi. Ve olar deputatlarğa telefon etip, olarnı çağırıp başlağan ediler. Elbette 4 kişiden ibaret olğan "Qurultay-Ruh" fraktsiyasınıñ deputatlarını toplaşuvğa davet etmegen ediler.

Deputatlarnı "sessiyağa kelmege ve doğru pozitsiyanı tutmağa" mecbur etmek içün öz silâlı çetsi ile Strelkov (İgor Girkin – QA) davet etilgen edi. Girkin özü bunı itiraf etken edi.

Toplaşuv bir saat keçikme ile başlanğan edi. Er bir deputat toplaşuv zalına kirmezden evel yahşı etip tintilgen edi. Bu sırada etrafta yüz bergenlerniñ foto ve videosını yapa bilecek telefonlar ve diger elektron cihazlar tutıp alınğan edi. Tintüvni maskalı ve silâlı adamlar keçirgen edi.

İşdeşlerimnen toplaşuvğa kelgen deputatlarnıñ sayısını uzaqtan közetmege tırışqan edim. Amma kimerleri artıq cevap bermey ediler, çünki olarnıñ telefonlarını endi tutıp alğan ediler, digerleri ise közetilmemeleri içün telefonlarını qaptqan ediler.

Jurnalistlerni de Qırım Yuqarı Şurasınıñ binasına kirsetmegen ediler, çünki olar silâlı maskalı şahıslarnıñ deputatlarnı zorlamasına şaat ola bile ediler.

Buña baqmadan, o kün bir sıra sorav keçirgen soñ "toplaşuvda" 100 deputattan eñ çoq 34-37-siniñ iştirak tkenini ögrenip olğan edik. Bazıları 43 degen ediler. Aqşamğa yaqın bir qaç deputat toplaşuvda olarnıñ iştiragi olmadan olarnıñ kartasınen rey berilgenini bildirgen ediler. Böyle deputatlardan biri Nikolay Sumulidi ATR telekanalınıñ yaynında bunı bildirgen edi.

Rusiye mahsus hızmetleriniñ silâsı astında keçirilgen toplaşuv neticesinde Sergey Aksönov Qırım Yuqarı Şurasınıñ reisi vazifesine tayin etilgen edi. Bundan ğayrı, Qırım MC "statusınıñ ve saliyahiyetleriniñ mükemmelleştirüvine dair" sözde referendun mayısnıñ 25-nde olacağı belgilengen edi.

– "Referendum"nıñ tayin etilüvi ve oña azırlanuv nasıl keçti?

– Moskvanıñ Qırımdaki eylemlerine Kıyivniñ ve dünya tloplulığınıñ reaktsiyasını diqqatnen közetkenini endi qayd etken edim. Qattı tirenüv olmaycağını añlap, bir afta içinde "referendum"nıñ keçirüv tarihı eki kere deñiştirilgen edi. Aynı zamanda, martnıñ 16-na tayin etilgen "referendum"nıñ bütün Qırım yarımadasında keçirilmesi içün qararlaştırılğan edi.

Aslında, yaqınlaşqan "referendum"nıñ neticeleri daa belgilengen künü, yani martnıñ 6-nda belli edi. O zaman Qırım Yuqarı Şurasınıñ qabul etkeni qararda açıq şekilde "Rusiye Federatsiyasınıñ bir subyekti olaraq Rusiye Federatsiyası terkibine kirmek" yazıla edi. Moskva Qırımnıñ Ukrayinadan qoparmaq yoluna açıq şekilde turğan edi.

Aqyar, 2014 senesi martnıñ 19-u

– Martnıñ 16-nda keçirilgen "referendum" ile bağlı siziñ teessuratlarıñız nasıl?

– 2014 senesi fevralniñ soñunda ve soñraki aylarda yalıñız men degil, Qırımdaki aqıl-fikirli insanlarnıñ episi aqaret ile qarışıq küçsüzlik duyğusını is etkenlerini tüşünem. Çünki Rusiyeniñ Qırımdaki bütün areketleri, Ukrayina devletiniñ mutlaq çaresizligi ve halqara teşkilâtlarnıñ Rusiye tecavuzını toqtatamaması vaziyetinde açıq bir arbiy istilâ hasiyetine malik edi.

Aqmescit, 2014 senesi martnıñ 16-sı

– Ukrayina ve dünya toplulığı 2014 senesi Qırımdaki adiselerniñ ketişatını deñiştire bilir edimi ve ne içün bu olmadı?

– Moskvanıñ Qırımnı zapt etmek içün Ukrayina devletiniñ ayatında eñ dramatik anlerni saylağanını qabul etmelimiz. Bu, ukrayin cemiyeti ağrı ve yüzlernen qurban ile öz akimiyetininen çoq devam etken qarşı turuvdan çıqqanı vaqıt edi. Ukrayina topraq bütünligini ve suverenitetini qorumaq kerek olğan devlet institutları şaşırğan edi, olarnıñ reberleri ise duşmanğa cevap berme tedbirlerini teşkil ete bilemegen edi.

Dünya toplulığınıñ mesüliyetine kelgende, maña köre, bu mevzuda namuslı ve samimiy bir laqırda daa endi olacaq. Mında eñ esası, halqra institutlar öz çaresizligi ile Rusiyeniñ bir terroristik devlet olaraq şekillenmesine imkân bergen başlanğıç noqtasında yanlışmamaqtır: birinci ve ekinci çeçen cenkleri, Rusiye-Gürcistan cenki ya da Rusiye ordusınıñ Suriyedeki arbiy cinayetleri.

«Крым стал плацдармом для дальнейшей агрессии России против Украины. Об этом говорилось с 2014 года» – Рефат Чубаров

– Qırımnıñ tarihında işğal devriniñ neticelerine nasıl yekün çeker ediñiz?

– Qırımdaki kollaborantlar işğal etilgen yarımadada mustaqil figuralar degil. Olar Kremlniñ olğan qoqlacınıñ emirlerini ses çıqarmadan yerine ketirgen bir qoqla rolüne mahkümdirler. Öz nevbetinde Kremlniñ maqsadı yalıñız bir vazifeni çezmektir - Qırımnı arbiy forpostqa çevirmek. Böylece, o, andan Qara ve Aq deñizleri bölgesinde öz ekspansiyasını kenişlete bilir. Amma Rusiye-Ukrayina cenkiniñ ketişatı Moskva içün bu vazife de imkânsız olğanını kösterdi.

– Qırımtatar areketiniñ maqsadı qırımtatar milliy territorial muhtariyetiniñ ğayrıdan tiklenmesidir dep qayd ettiñiz. Ya "milliy medeniy qırımtatar muhtariyeti"niñ rolüni nasıl qıymetlendiresiz?

– İç bir aqıl-fikirli qırımtatar öz halqınıñ milliy territorial muhtariyet şeklinde öz muqadderatını tayin etmek aqqından iç bir vaqıt vazgeçmez. Şunıñ içün Rusiye mahsus hızmetleriniñ Qırımda nasıldır bir "milliy medeniy muhtariyet" yaratmaq yolunen Qırımtatar milliy areketini yoq etmek planları mutlaq mağlübiyetke oğradı.

– 2014 senesi mart ayında keçirilgen Qurultayda, Qırımtatar Milliy Meclisi milliy territorial cumhuriyetniñ şekillenmesine doğru ilerilegenini ayttıñız. Bu yönelişte ne qadar ilerilep oldıñız?

– Elbette, biz soñki çağırış Qurultaynıñ bir çoq toplaşuvında tayin etilgen algoritmge uymaq tırışamız. Mında qayd etmek kerek ki, 2014 senesinden başlap qırımtatar halqınıñ istekleriniñ ukrayin cemiyeti tarafından qabulı temelli deñişti. Bu, belâ adamlarnı birleştirgen, olarnı biri-birine daa diqqatlı etken, işanç ve ağa-qardaşlıqnı quvetleştirgen vaziyettir. "Ukrayinanıñ tamır halqları aqqında" qanunnıñ muvafaqiyetli qabul etilüvi, Ukrayina ükümetiniñ qırımtatar tiliniñ inkişaf etüv meselesine diqqatı ve bir sıra diger leyhalarnıñ ömürge keçirilüvi de mındandır.

Amma Qırım ile bağlı esas qaralar daa endi qabul etilecek. "Qırımtatar halqınıñ statusı aqqında" qanun qabul etilmeli. Rusiye yeñilgen soñ Ukrayina Anayasasınıñ Qırım MC aqqındaki qısmına deñişmeler kirsetilmeli. Ve bu yerde men optimist olaraq qalam, çünki muhtariyetniñ şimdiki statusınıñ milliy territorial cumhuriyet statusına çevirilmesi em tamır qırımtatar halqınıñ aqlarını ğayrıdan tikleycek, em de Qırımnı Ukrayina devletiniñ ayırılmaz qısmı kibi pekitecek.

Kıyiv, 2021 senesi iyünniñ 15-i

– Reberlik etkeniñiz Qırımtatar Milliy Meclisiniñ Qırımnıñ işğalden azat etilmesi strategiyası barmı ve ondan soñ Qırımnıñ reintegratsiyasında temsiliy organnıñ iştiragini nasıl köresiñiz?

– Qırımtatar Milliy Meclisi 2021 senesi martnıñ 24-nde Ukrayina prezidenti tarafından tasdıqlanğan "Vaqtınca işğal etilgen Qırım MC ve Aqyar şeeriniñ işğalden azat etilmesi ve reintegratsiyası strategiyası"nıñ azırlanılmasında faal olaraq iştirak etti. Al-azırda bu vesiqağa deñişmeler kirsetilecek. Strategiyanıñ birinci variantına kirmegen Qırım MC şimdiki statusınıñ deñiştirilmesi ile beraberlikte bazı diger tekliflerimiz yañı variantta yer alacağına ümüt etemiz.

Qırım Ukrayinınıñ eñ inkişaf etken ve cazibeli bölgelerinden birine çevirilmeli. Bunıñ içün Qırımda bütün şarait bar - çoq asırlıq tarihı, özgün tabiatı, rekreatsiya resursları. Amma Qırımnıñ esas qıymeti onıñ öz halqı olğanındadır. Ve bu halq öz tuvğan toprağından tış başqa taqdirni tasavur etip olamay. Soñki 240 yıl içinde, Rusiye imperiyası tarafından zapt etilgeninden berli bu halqnı yoq etmege, tuvğan toprağından ayırmağa defalarca tırıştılar. Amma bütün bularğa baqmadan olar daima öz toprağına qayttılar. Qırımnıñ idare olunmasında tamır qırımtatar halqınıñ iştiragi olmadan cenkten soñraki Qırımnıñ muvafaqiyetli inkişafına ümüt etmek qıyın olacağı körünip tura.

– Sizce, 2014 senesinden evelki yaşayış tecribesinden Ukrayina reintegratsiya esnasında neni tekrarlamamalı ve reintegratsiya esnasında neden faydalanmaq mümkün?

– Cenkten soñraki Qırımda 2014 senesi işğalinden evel olğanı kibi bir qavmiy toplulıqnıñ inhisarı olamamalıdır. Demek, Qırımnıñ em qırımtatar halqı, em de yarımadada yaşağan diger qavmiy toplulıqlar tarafından kerçek idare olunmasını temin etmek maqsadınen uquqiy mehanizmler kompleksiniñ yaratılması Kıyivniñ esas vazifelerinden biridir.

MALÜMAT: Ukrayinağa qarşı Rusiye silâlı ücümi 2022 senesi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.

Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.

Rusiye Ukrayinağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.

Р