Ögümde pek keyfiyetli olmağan gazet kâğıtına basılğan yımşaq cıltta küçük bir kitap. İşim içün maña onı «Qırım eviniñ» kütüphanesinde berdiler. Kitapnı «Qırım evine» yazıcınıñ özü tarafından 2020 senesi sentâbr ayında ediye etilgen. Cenkten evel Qırımnıñ tasviri ve baş qaraman Sadıq Turannıñ ayatındaki adiseler meni pek meraqlandırdı, kitapnı az qaldı bir gece içinde oqudım.
Tariflerniñ kerçekligi – oquyıcı uruşlar, esirlik şaraitinde qaramanlarnı öz közünen köre, – ve kitapnıñ psihologiyası – oquyıcı qaramanlarnen yaşay, olardan biri ola, ayrette qaldırdı. Bu eser qırımtatarlar Ekinci cian cenki vaqtında angi sınavlarğa oğrağanları aqqındadır. Uruşlar, esirlik, toplama lageri ve qaramanlarnıñ taliyleriniñ faciası oquyıcını lâqayd qaldırmay, çünki oquyıcılar tolusınen o devirniñ müitine dala.
Bu, türk ve asılında qırımtatar yazıcısı Cengiz Dağcınıñ daa cenk vaqtında yazıp başlağan ve Lodonda yerleşken soñ bitirgen birinci romanı «Qorqunç yıllar». Böyleliknen, Cengiz Dağcınıñ kitapları artıq ukrain oquyıcısına da barıp çıqqanını aytmaq mümkün. Ve yalıñız parlaq ilk romanı degil, aynı zamanda müellifniñ 26 nesriy eserinden bir çoqu, şu cümleden aman-aman bir asırlıq tarihiy devir aqqında ikâye etken avtobiografik beş tomluq hatıra defteri, tarih vesiqası, bir çoq insannıñ tercimeialı, siyasiy ve medeniy vaqialar, atta ŞSCB ğayrıdan quruluvı ve 1991 senesi Qırımdaki referendum. Bundan ğayrı, ukrain oquyıcısına nemseler tarafından işğal etilgen Ukrainadaki vaqialar aqqında da oqumağa meraqlı olur. Cengiz Dağcı nemse lagerlerini, esirlerniñ yaşayışını, yerli eali ile munasebetlerni tarif ete.
Türkiyede «Kırımlı» adlı film çıqtı. O, müellifniñ «Qorqunç yıllar» romanı esasında çıqarılğan. Baş rolni oynağan aktör Murat Yıldırım böyle aytqan: «İnsanlarnıñ o devirde başından keçirgenlerine şaşam. Bunı körgenlerniñ duyğularını köstermek içün pek çoq tırıştım. Bu film insanlarğa çoq şeyni ögretir. Olarnıñ çekkenleri unutılmamaq kerek».
Biraz soñra kerici Qırım saytlarından birinde açıq bir tararofoblar bütün Qırım tasil sistemasını, Cengiz Dağcınıñ eserleriniñ universitetlerde ve mekteplerde ögrenilgeni ile qabaatladılar, oña faşist dediler ve Qırımdaki Ukraina akimiyetini, yazıcınıñ dogmuş köyünde Qızıltaşta ana-babası mazarlığı yanında defin etilmesine razılıq bergeni içün qabaatladılar. Yayınlama müellifleriniñ maqsadı bellidir – olar Qırım sakinlerine cenkten evel ve cenk zamanında Qırımdaki ayat, qırımtatarlarnıñ taqdiri ve olarnıñ dünyadaki olğan adiselerde iştiragi aqqında aqiqatnı bildirmemek edi. Olar bugünde de qırımtatarlardan qaorqalar ve Cengiz Dağciniñ kitaplarınen küreşmege devam eteler, çünki o, deşetli aqiqat aqqında yazdı.
Bu, «Qorqunç yıllar» kitabından (16-17 saifeleri) babası ile kezintideki balalıq teessuratları aqqında ikâyeden bir parça: «Meni Tokal camisine taraf alıp bara edi. Cami bağçasınıñ demir parmaqlığına yaqınlaşqanda, alnımdan suvuq ter aqa edi. Anda ketmege istemey edim, amma babama bunı bildirmey edim. Bazıda babam meni mecbur ete edi, elimden tutıp caminiñ bağçasına alıp kete edi. Viranelerge kösterip, dey edi: «Baq, Sadıq, duşmanlar ecdatlarımız qan ve ter ile qorçalağan muqaddes bir yer olğan dinimizniñ yüregini mahv ettiler. Men baqıp olamay edim, alnımdan kene suvuq ter aqa edi, bağrım ağıra edi, sanki yüregime yumruq uruldı, qaçmaq ve qaçmaq istey edim. Babam meni añlay edi, ğonlümde neler olğanını bile edi, amma buña baqmadan qolumnı yibermey edi. Yahşı baq bu viranelerge...» - dey edi o. Soñra maña biraz quvet bermek tırışa edi. «Buña baqıp qorqmamalımız, duşmanlar qorqsın. Qorqularından bizge qarşı bu qadar sert davranalar. 150 yıldır bizni tiz çöktirmege isteyler. Yüz elli yıl! Bir avuç tatar Vatanımızda qaldı...Er kesni yoq etmegence tınmazlar. Epimizni yoq etseler bile, bu sefer avadaki ruhumızdan da titreycekler. Bu viranelerge yahşı baq! Sen menim oğlumsıñ, sen ve men bu topraqnıñ, bu viranelerniñ bir parçası. Bu topraq seni doğurdı, büyütti, bil ki, tek degilsiñ. Halqımıznıñ keçmişi ve parlaq kelecegi daima sennen olacaq. Bağçasaraydan Qaşğarğa qadar biñlernen minare yüksele. Bizge tatarlar, çerkesler, türkmenler, çeçenler, uyğurlar, qabardinler, balqarlar, kirgizler deyler. Amma bu yañlış! Deñiz bölünmez! Biz türkler tatarlar. Seniñ göñlüñni em başkir, em kirgiz, em kazah añlar, çünki biz birmiz. Yüregiñni diñle ve o saña degenini yap. Özüni boş yerge sarf etme...»
Paskvilniñ müellifleri yazıcığa hain deyler, amma böyle yalanlarnı qullanıp, özleri inanğanları kibi rus edebiyatınıñ, vatanları Rusiyeniñ namusına hainlik yapalar. Yazıcınıñ biografı ve tercimanı filologiya ilimleri doktorı, professor Adile Emirovanıñ yazğanı kibi: «çoqusı allarda (onıñ avtobiografik kitabında – müel.) rus yazıcılarnıñ adları añıla: A.S. Puşkin, N.V. Gogol, F.M. Dostoyevskiy, A.P. Çehov, L.N. Tolstoy, A.A. Ahmatova, S.A. Yesenin, A.A. Blok ve digerleriniñ. Yazıcı rus halqına ve onıñ medeniyetine merağı vu rus edebiyatınıñ icadına nasıl tesir etkeni aqqında açıqça ayta: «İç bir vaqıt, iç bir romanımda ruslarğa duşmanlıq aqqında yazmadım. Aksine, tamam rus halqına yaqınlıq duyğusı maña edebiyatqa yol açtı. Men zaten rus edebiyatından çıqtım. Maña rus medeniyeti, rus edebiyatı buña sevgi aşladı. Menim icadıma (bilerek ya da bilmeyerek) rus edebiyatı pek büyük tesir etti. [«Hatırlavlar», s. 29]»…
Cengiz Dağcı Türkestan legionına qoşulmasını asla inkâr etmedi. Qızıl asker olaraq almanlar tarafından nasıl esir etilgeni ve Uman lagerinde bir qaç ay devamında azap ve açlıq çekkeni aqqında aytıp bere edi: «Alâ daa esir edim. Toq edim, Uman lageriniñ tışında edim, amma kene de esir edim. Yalıñız ruhum azat edi. Maneviy sağlıqnı qorumaqnıñ yollarını qıdırmaqtan ğayrı başqa çarem yoq edi. Ancaq ne desem de, ne yapsam da ruhum sakinleşmedi. Er saba kiyilgen başqasınıñ urbası, demir qalıp, bedenimi er taraftan sıqa edi. Göñlüm azap çeke edi, men sanki boğula edim. Derslerden soñ, azbarnıñ en uzaq köşesinde, çamlar tübünde ağlay edim. Çaresiz edim. Bazıda geceleri yuqlamay edim, özümi alâ Uman lagerinde kibi is ete edim... Lagerlerden legionğa ketirilgen esirleni tahminen eki afta devamında aşata ediler, soñra müfrezelerge yerleştire ediler. Eki-üç aylıq talimlerden soñ demir yollarnı ve silâ anbarlarını qorumaq içün şarqqa yibere ediler...»
Adile Emirova Cengiz Dağcınıñ icadını Qırım içün pek aktul saya. Eserleri «birleştirüv ğayeleri ile tolu, milletlerara tolerantlıqqa ve işbirlikke davet ete». «Cengiz Dağcınıñ bediiy şaatlığına ayrı bir deger «uzaqtan baqış bere». Cengiz Dağcınıñ icadı, Qırımnıñ XX-nci asırdaki ayatını akis ettirgen aydın bir küzgüdir. Bu baqıştan yazıcınıñ yaratıcılığı bütün Qırım medeninetiniñ bir fenomeni kibi qıymetlendirilmeli.
Bugün kim ne dese desiñ, amma Cengiz Dağcı – bu dünya tarihı ve medeniyetiniñ, Qırım ve qırımtatarlarnıñ kerçek tarihınıñ ayırılmaz parçasıdır. Yazıcını ayıplamaq içün bir şey yoq, rus oquyıcıları rus (ve ukrain, misal olaraq İvan Bagrânıy Gefsimanskiy bağçası) yazıcılarını (Vasiliy Groysman, Viktor Nekrasov, Anatoliy Rıbakov ve digerlerini) cenkniñ, Stalin lagerleriniñ, onıñ siyasetiniñ kerçek tasviri içün ayıplamacaqlar da. Olar da Cengiz Dağcı kibi, bunıñ bir daa tekrarlanmamasını istey ediler, amma, putinizm – bugünde stalinizm. Bu ayıplama yazıcılarğa degil. Olardan ögrenmek kerek.
Elbette talebeler istidatlı olsa, cail olsalar, olarğa iç bir yazıcı yardım etip olamaz...
Mıkola Semena, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi
«Bloglar» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün