«Bu Rusiye içün sezirlidir»: Ukraina-Türkiye munasebetleriniñ Qırım ölçüsi aqqında

Türkiye Qırımnıñ işğalini tanımay ve Ukrainanıñ «Qırım platforması»nı yaratmaq teşebbüsini destekley, – bunı Türkiye prezidenti Recep Tayip Erdoğan Ukraina devlet başı Volodımır Zelenskıynıñ İstanbulğa ziyareti vaqtında bildirdi. Liderler strategik ortaqlıqnı, şu cümleden mudafaa saasında da devam etmege keliştiler.

Bundan ğayrı Türkiye, köçip ketmege mecbur olğan qırımtatarlar içün ev qurulmasında yardım etecek ola. Zelenskıy öz nevbetinde, Ukraina ve Türkiyen Qara deñiz bölgesindeki telükesizlik tehditlerine ve bularğa cevap berme yollarını aynı körgenlerini qayd etti. Aynı zamanda Recep Tayip Erdoğan, Ukraina ve Türkiye arasında mudafaa saasında işbirlik diger memleketlerge qarşı yapılğan teşebbüs degil, dep qayd etti. Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yaynında Ukraina-Türkiye munasebetleriniñ Qırım ölçüsi aqqında.

Ukraina millet vekili, qırımtatar halqınıñ milliy lideri Mustafa Cemilev Qırım.Aqiqatqa aytıp bergenine köre, eñ yüksek seviyede añlaşmalarğa baqmadan, qırımtatarlar içün Ukraina qıtasında evler qurulması meselesi yıllardır bir yerde tura.

– Daa 2014 senesi, ilk biñ adam Qırımdan Ukraina qıtasına köçken soñ aytışıp başladıq. O zaman söz biñ ev aqqında edi, Türkiye baş naziri ile muzakereler keçirgen edik, amma olarnıñ böyle bir şartı bar edi: siz bizge kelişken yer ayırıp beresiz ve biz bu yerde evler quramız. Qısqadan, bütün bu vaqıt devamında yer meselesinen oğraşamız – bizge onı iç bir şekilde ayırıp bermeyler. Keçken yılnıñ fevral ayında strategik şuranıñ ortaq oturışı olıp keçti, söz 500 ev aqqında kete edi, tamam Hersonda – bu prezident Zelenskıynıñ teşebbüsi ile. Bundan soñ Erdoğannen ayrı körüşüvimiz olıp keçti, o dedi: vade etilgen biñ evden ğayrı, Hersonda bu 500 ev olsa, Türkiye qarşı degil, isteseñiz beş biñ qurıñız. Amma soñra bunıñ vade etilgen biñ ev çerçivesinde olğanı belli oldı.

Mustafa Cemilev

Mustafa Cemilevniñ qayd etkenine köre, Hersonda pek az qırımtatar yaşay, köçip ketmege mecbur olğanlar ise toplu olaraq esasen Kyiv, Lviv, Harkiv ve Odesada yaşaylar.

– Bu sebepten, evlerniñ yerleşme yerini deñiştirmege rica ettik ve keçken sene oktâbrniñ 16-nda prezident qırımtatarlarnıñ fikrini köz ögüne almaq kerek, çünki bu programma olar içün yapıla, dedi. Amma müdiriyet özü istegenini yaptı ve o zaman prezident, şu evlerge daa 500 qoştı, amma olar qırımtatarlarnıñ özleriniñ istegen yerde qurulmaq kerek, dep ayttı. İlk-evelâ söz Kyiv aqqında kete, çünki mında eñ çoq semetdeşimiz yaşay, amma şimdi kene er şey topraqqa bağlı. Bu künleri şeer başı Vitaliy Kliçko ile körüştik, o bu topraqnı qıdırmağa ğaliba buyurdı. Neticede, yedi yıldan berli bu topraqnı tapıp olamaymız. Türkiyeniñ «Qırım platforması»na qoşulmasına kelgende ise, bu, elbette, pek müimdir. Türkiye Avropada eñ büyük ordu saibidir – tahminen 400 biñ adam, Qara deñiz havuzınıñ lideri demek mümkün.

Aynı zamanda, Mustafa Cemilev, Türkiyeniñ islâm dünyasındaki tesirinden faydalanıp, bugünde bitaraf olğan memleketlerni mümkün qadar çoq Qırım platformasına celp ete bilecegine inana. Qırımtatar halqınıñ lideriniñ aytqanına köre, Recep Tayip Erdoğan bu meselede de yardım etmege söz bergen.

Ukraina memleketlerara siyasetşınas Yevgeniya Gaber, Kyiv ve Anakara arasında münsebetler ket-kete terenleşkenine inana.

– Maña köre, falleşüv ve Ukraina ve Türkiye arasında esas işbirlik vektornıñ deñişmesi aqqında aytmaq mümkün. Strategik ortaqlıq 2011 senesinden olğanına baqmadan, çoqusı allarda bu munasebetler uzun müddet ticariy-iqtisadiy, medeniy, gumanitar edi. Türkiye, 2014-nci yıldan soñ, Rusiyeniñ tecavuzı başlanğan ve Qırım yarımadası işğal etilgen soñ Ukraina içün tam telükesizlik saasında soñ derecede emiyetli bir ortaq oldı. Bölgede bu, şübesiz ki, bizim içün esas ortaqtır ve bu, Rusiye Federatsiyasınıñ bulunuvına, şu cümleden arbiy bulunuvı da, qarşılıqtır. Türkiye içün de Ukraina daa ziyade müim ortaq ve ittifaqdaş ola: biz zeerli ortaq degilmiz, biz ile Ankaranıñ ciddiy arbiy-siyasiy meseleleri yoq.

Aynı zamanda, Türkiye Ukrainanıñ topraq bütünligine destek bildirip, Rusiye ile işbirlikni toqtatmağa aşıqmay.

– Mesele şunda ki, Ankara eki ukrain ve rus tarafqa areket etmey, o Türkiye içün çalışa ve doğru yapa, çünki pragmatizm bu er angi sağlam tış siyasetniñ esasıdır. Türkiye, Saud Arabistanı ve Qatar, İndistan ve Pakistan ile işbirlik ete, yani, Türküye çatışmalarda barrikadalarnıñ aks tarafında olğan memleketler ile munasebetlerni devam etmege tırışa. Rusiye ve Ukraina aqqında aytıp, Rusiyeniñ Türkiye içün bir çoq yönelişte – energetik, iqtisadiy, turistik yönelişlerinde müim ve kerek olğanını unutmamalımız. Rusiyeniñ Suriye, Libiya ve diger regional çatışmalarda arketlerini köz ögüne alıp, Ankara Moskva ile işbirlik etmeyip olamay. Amma bu yerde teren strategik işbirlik ve işançlı münasebetler yoq.

Öz nevbetinde rusiyeli siyasetşınas-şarqşınası, «Rosbalt» közeticisi Mihail Magid, Kreml Türkiye ve Ukrainanıñ mudafaa ve telükesizlik saasındaki işbirligini qoqrunçnen közete, dep saya.

– Elbette, Rusiye bu faktlarnı körmemezlikke urıp olamay, hususan Ukraina Türkiyeniñ «Bayraktar» pilotsız uçaqlarını alğan vaziyette. Bu pilotsız uçaqlar, Türkiyeniñ ittifaqdaşlarınıñ Rusiyeniñ ittifaqdaşlarına qarşı aman-aman bütün cenklerinde – bu em Libiya, em Suriye, em de yaqınlarda yüz bergen Dağlı Qarabağdaki çatışma vaqtında öz semereligini kösterdiler. Azerbaycan ve Rusiye tarafdarı olğan Ermenistan arasında cenkte bu pilotsız uçaqlar Azerbaycanğa ğalebe qazanmağa yardım etti. Al-azırda Ukraina «Bayraktarlarnı» almaqtan ğayrı daa Türkiye ile beraber «Akınci» adlı yañı pilotsız uçaqnı qura ve bu Rusiyeni elbette raatsızlay. Umumen Rusiye-Türkiye munasebetleri em işbirlik, em raqiplikten ibaret. Soñ yılları Rusiye tizlerden turğanını ve tış siyaset meraqlarını keñleştirgenini pek faal şekilde köstere , amma aynı vaziyet Türkiyede de.

Bayraktar TB2 pilotsız uçağı

Mihail Magid, tış ekspansiya baqımında Rusiye ve Türkiye meraqlarınıñ Libiya, Suriye ve Cenübiy Kavkaz da dahi olmaqnen bir sıra bölgelerde toquşqanına diqqat çekti.

– Aynı zamanda, keçken yıl Türkiye ile Rusiye arasındaki mal dönümi tahminen 20 milliard dollar teşkil etti – Ukraina ile Türkiye arasındaki mal dönümi ise episi olıp 4 milliard dollar. Bunıñnen beraber Rusiye Türkiye ile alâqalı eñ büyük infraterkip leyhalarında iştirak ete – bu em «Türkiye aqımı» gaz borusı, em atom stantsiyasınıñ inşaatı, em de zamaneviy raketa tehnikasınıñ teslimatı. Rusiye ile iqtisadiy işbirlik eki memleket arasındaki tış siyaset ziddiyetlerini büyük derecede yımşata, lâkin bir sıra allarda bayağı qadar zıddiyet munasebetlerde olalar. Suriyede Rusiye ve Türkiye arasında çatışma telükesi peyda ola. Menimce, bu pek telükeli vaziyet. Şimdi er şey Vaşingtonnıñ Türkiye ile bağlı angi mevamda olacağına bağlıdır.

Türkiyeden olğan memleketlerara siyasetşınas Orhan Gafarlı, Ankaranıñ Qırımnıñ Rusiye tarafından askeriyşletirilmesine cevap bermek kerek olğan bir telüke olaraq qabul etkenine inana.

– Ukraina ve Türkiyeniñ telükesizlik meselelerinde Qara deñiz havuzındaki meraqları bir kele, çünki er eki memleketniñ Qara deñizdeki kerginlikniñ ve arbiyleşmesiniñ artmasında merağı yoq. Türkiye ve Ukrainanıñ Qırım meselesinde olğanı kibi bu mevzuda da aynı geosiyasiy yanaşmaları bar. Türkiye Rusiye tarafından yarımadanıñ arbiyleştirilmesine qarşı çıqa ve bu vaziyetni tüzlemek içün Qara deñiz memleketleri ile strategik munasebetlerni inkişaf ete – yalıñız Ukraina ile degil, Romaniya, Bulğaristan ile – ve bu epsi bir yardım etmey. Yaqın kelecekte Qara deñizdeki quvetlerni tüzlemek içün bölgede bu kibi arbiy işbirlikni daa da inkişaf ettirmek kerek olacaq, dep tüşünem. Türkiye NATO-nıñ azası olğanına baqmadan, Türkiyeniñ Rusiye ile yahşı qomşu munasebetler olmasında merağı bar.

Orhan Gafarlı, Moskvanıñ hoşuna ketmek içün Ankarınıñ Ukrainanıñ topraq bütünligi ve Qırım meselesindeki mevamını deñiştirmege istegi olmağanını qayd etti.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)