Mayısnıñ 21-nde Andrey Dmitriyeviç Saharov – sovetler zamanınıñ nazariyeci fiziki, akademik, dissident, 1975 yılınıñ Nobel mukâfatınıñ laureatı – doğğanından 99 yıl tola.
Andrey Saharov tercimeiyalınıñ ayrı saifesi – repressiyalarğa oğrağan qırımtatar halqınıñ aqlarını qoruvdır. O, Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginde insan aqlarınıñ bozuluvına dair Nobel lektsiyasında qırımtatarlarnıñ ayırımını da qayd etti. Akademik Mustafa Cemilevni çoq kere qoruğan edi. 1976 senesi aprel ayında esnasta iştirak etmek ve ketişatını közetmek içün ömür arqadaşı Yelena Bonnernen beraber Omskqa kele. O vaqıt anda qırımtatar areketiniñ faali Ayşe Seitmuratova da bar edi. Tezden yolları ayırıla – yañı apis cezası telükesi ögünde Ayşe Ğarpqa ketip yetiştire – bu akademik Saharov ve Yelena Bonnerniñ yardımı sayesinde kerçekleştirildi. 1980 senesi yanvar ayında akimiyet Saharovdan qurtulmağa qarar berdi. İç bir mahkemesiz onı bütün mukâfatlarından marum etmek ve Moskvadan sürgün etmek qararı qabul etildi. Bu sefer onıñ da qoruvğa ihtiyacı bar edi.
Andrey Saharov
O vaqıt beş yıldan berli çeşit memleketlerde Halqara Saharov diñlevleri keçirilgen edi. İlk Saharov diñlevleri 1975 senesi oktâbr ayında Kopengagende folketing binasında – dan parlamentinde keçirildi. Saharov diñlevleriniñ maqsadını dissident, Halqara Saharov diñlevleri teşkiliy komitetiniñ azası Kronid Lübarskiy şekillendirgen edi: «Sovetler Birliginde insan aqlarınıñ temin etilüvine er taraflama yardım etmek – bir vaqıtları sovet gidrogen bombasını yapqan ve Hruşçevni nükleer silâsızlanuvına çağırğan, sovet akimiyeti ile bağlarını üzmege ve şahsiy azatlığını feda etmege qarar alğan akademik Andrey Dmitriyeviç Saharovnıñ işi budır».
Beşinci Halqara Saharov diñlevleri 1985 senesi aprel ayında Londrada olıp keçti. İştirakçisi, ingliz ve ukrain jurnalisti, diplomat, yazıcı Bogdan Nagaylonı bunı böyle hatırlay: «İştirakçiler erkânı pek eybetli edi. Diñlevlerni adliyeden saqlanğan cenk cinayetçilerini qıdırıp, dünyaca meşur olğan gitler kontslagerleriniñ sabıq mabüsi, doktor Simon Vizental açtı. Öz çıqışında qayd etkenine köre, Andrey Saharovnıñ adı zamanımıznıñ er yerde, ilk evelâ, sovet Rusiyesinde insan aqlarını temin etüv küreşiniñ timsali oldı. Beşinci Saharov diñlevlerinde belli advokat Dina Kaminskaya, Moskva Helsinki gruppasınıñ vekili Lüdmila Alekseyeva, «Vesti iz SSSR» («SSCB haberleri» – QA) bülleteniniñ neşirci muarriri Kronid Lübarskiy, Kolorado ştatı universitetiniñ (ABD) professorı Sidney Heytman, tarihçı Vladimir Tolts ve digerleri iştirak etti. 1985 senesi aprelniñ 11-nde «Sovetlerniñ milliy siyaseti» panelinde SSCB milliy problemleri maruzasınen çıqışta bulundı. Mennen beraber Nina Strokata, Ukraina Helsinki gruppasınıñ vekili, Marite Sapiyets (Baltıq boyu Helsinki gruppası), qırımtatar milliy areketiniñ iştirakçisi Ayşe Seitmuratora iştirak ettiler».
Bogdan Nagaylo Ayşe Seitmuratovanıñ çıqış qaydlarını taqdim etti, esas şeylerni derc etemiz.
«Birinciden, Saharov diñlevleriniñ teşkilâtçılarına çıqışta bulunmaq imkânı içün teşekkürler bildirem. Sovetler Birliginde ayrı şahıs ve milletlerniñ tirenüvine ayırılğan diqqat içün de teşekkürler bildire. Şimdi ise halqım aqqında tarif etecem.
Ayşe Seitmuratova
Sovetler Birliginde milletlerni yoq etüv deñevini qırımtatar halqınıñ taqdiri örneginde pek yahşı añlatmaq mümkün.
Qırımtatar halqınıñ faciası 10, 20 ve 30 yıl degbl, 200 yıl evelsi başlandı. Amma tarihiy problemler aqqında aytmaycam, soñki 10 yılda qırımtatar halqınıñ taqdiri aqqında aytacam.
1979 senesi Üçünci Saharov diñlevlerinde qırımtatar halqınıñ sürgünligi aqqında tafsilâtlıca tarif etken edim. Tekrarlamayım. Aytacaq bir şeyim bar – 1967 senesi SSC Birligi Yuqarı Şurasınıñ Prezidiumı Qırımtatarlarnıñ reabilitatsiyası buyruğını çıqardı – yani qırımtatarlar Qırımdan sebepsiz sürgün etildi. Bundan soñ halq vatan Qırımğa qaytarılacaq ve aqları tiklenecek dep tüşünmek mümkün. Faqat 1967 senesi çıqqan Fermannıñ soñunda «daa evel Qırımda yaşağan tatarlar Özbekistanda tamırlaştı» sözleri bar.
Böylece, Qırımda on beş asır yaşap tamır atmadıq, amma sürgünlik yerlerinde 23 yılda tamırlaştıq eken. Bu «tamırlaşuvnı» kerçekleştirmek içün sovet ükümeti buyruq ve qararlarnı bir-biri artından çıqara. 1975 senesi, soñki Helsinki Aktından soñ, Sovetler Birliginde qırımtatarlarnen bağlı daa çoq qanun çıqarıldı. Olar qırımtatarlarnıñ vaziyetini eyileştirmek içün degil, beterleştirmek içün çıqarıldı, qırımtatarlarnı millet olaraq yoq etecek olalar.
SEE ALSO: Ayşe Seytmuratova: "Bu menim Vatanım, Putinniñ degil"Bir misal ketireyim. Özbekistanda 1978 senesi aprelniñ 26-nda Özbekistan Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti Tış işler nazirliginiñ emri çıqtı: «Daa evel Qırımda yaşağan tatarlarnıñ Özbekistandan çıqması yasaqtır». Topraq qulluğı lâğu etilgen edi, unutmañız. Lâkin bugünde-bugün sovet ükümeti qırımtatarlarğa qarşı topraq qulluğını yapa.
Rusiyede Yuriy künü bar edi, bir köylü başqa köylüge keçe bile edi. Amma qırımtatarlar içün böyle Yuriy künü da yoq. 1967 senesiniñ buyruğından soñ, anda tamırlaşuv aqqında aytılsa da, halqım vatanına kütleviy şekilde qaytıp, sovet ükümetine tamır atmağanını kösterdi. Qırımğa kene kelgen soñ, bizge qarşı yañı repressiyalar başlatıldı.
Vesiqalardan biri Qırımda qırımtatarlar içün mahküm etilgenini tarif ete. Qırım vilâyet mahkemesiniñ Musa Mamut ve apayı Zekiye Abdullayevağa qarşı çıqarğan qararını misal olaraq aytayım. Vilâyet mahkemesiniñ qararında şöyle aytıla: «Musa Mamut ve Abdullayeva Zekiye 1975 senesi aprel ayında Taşkent vilâyetinden Qırım vilâyetiniñ Beş Terek (Donskoye) köyüne köçkenleri içün qabaatlı tanıldı. Komsomolskaya soqağındaki №136 evini satın alğanlar».
Eki yıl lagerde qalmasına üküm etilgen insannıñ qabaatı budır. Eki yıl lagerde qalıp, Musa Mamut kene Qırımğa qayttı. Kelgeninen militsiya onı apiske almaq içün keldi. Musa Mamut ayatınen narazılıq bildirdi. 1978 senesi iyünniñ 23-nde militsiya hadimi, 10 yaşında oğlu ögünde üstüne benzin töküp, özüni yaqtı. Bu özüni öldürüv degil, akimiyetniñ zulumına qarşı narazılıq oldı… SSCM halqlarını yoq etüv siyaseti Nagaylo tarafından yahşı aydındatıldı. Halqımnıñ vaziyeti aqqında aytam, çünki «kimniñ nesi ağırsa, onı ayta». Menim halqım, Qırımım ağıra. Halqıma qarşı sert repressiyalar yapıla. Qırımtatarlarnıñ öz tilinde laf etmek aqqı bile yoq. Şu sebepten dünya toplulığına, alim, devlet erbaplarına muracaat etem – halqımnı qorumaq içün bir şey aytıñız. Qırımtatarlarğa bir de bir imtiyaz berüv aqqında aytılmay. Yoq. Biz vatanımızğa qaytıp, urf-adet ve ananeler, tilimiznen halq olaraq yaşamalımız».
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası