Maqaleniñ soñu. Başı Qırım.Aqiqat saytında 2015 senesi mart 26 künü
İyün 7 künü beş biñ özbek köy sakinleri yük maşinaları, avtobus ve traktor tirkemelerinde Kоkandğa yol aldı. Anda türk-meshetinler yaşay edi, olardan çoqusı şeerden çıqmağa tırıştı, amma olarnı şeer civarında turğan militsiya hadimleri keri qaytara edi. Kоkandda insan sürüsi tola zavodı ve İçki İşler şeer bölügi binasını zapt etti, amma tezden militsiya qarşılıqnı kösterdi. Taqiqat izolâtorından 68 mabüs azat etildi. Yerli akimiyet avtobaza ve şifahanede qalğan türkslerni toplap oldı, şunıñ içün olarnıñ arasında qurban yoq edi, amma evleri, em de yerli özbeklerniñ evlerini yıqa ve yaqa ediler.
Ertesi künü Kokandda ve civarında olğan meskün yerlerde kene tertipsizlik başlandı. İnsanlar Kokand demir yol vokzalını ve yaqarlıq ile sostavnı zapt ettiler.Bir saqadan yaqarlıqnı tökip aldılar, eger de yaqalanğanlar azat etilmese ve türk meshetinler ile insanlarğa ateş açqan millitsionler teslim etilmegen alda onı yaqıp patlamağa vade etken ediler. İçki ordu askerleri vokzalnı qurtarıp oldılar. Turk-meshetinlerniñ çoqusını şeerden şu künniñ arfesinde tahliye ettiler, qalğan 60 insannı vertolöt ile alıp çıqardılar.
Ferğana vilâyetiniñ meskün yerlerinde tertipsizlik iyün 11-ne qadar uzandı. Bir aftadan soñ Ferğana vilâyetinden Rusiye Sovet Federativ Sotsialistik Cumhuriyeti (RSFSR) altı vilâyetinde aviatsiya yardımı ile 16 biñden ziyade türk-meshetin ketirildi. 1989 senesi soñuna qadar Ferğana vilâyetinde komendantlıq rejimi saqlanıla edi
Ferğana, 1989 senesi mayıs-iyün
Bütün bu adiseler bir qorqunçlı tüş kibi edi…
İyün vaqiaları vaqtında 103 insan elâk oldı, olardan 52 – türk meshetin, 36 özbek, biñden ziyade insan yaralandı, 137 arbiy hızmetçi ve 110 militsiya hadimi zarar kördi, biri vefat etti, yüzlerce meskün ev, onlarca devlet obyekti abraldı ve yaqıldı. 1991 senesine tertipsizlikte iştirak etken bir 100 insan apiske bıraqıldı, ekisi – ölüm cezasını aldı.
Sentâbr ayına qadar Özbekistandan 50 biñden ziyade türk meshetin, 1991 senesiniñ başına qadar – 90 biñ köçip ketti. Olar Rusiye, Azerbaycan, Qazahistan, Ukrainağa köçti.
1944 senesi sürgünliginden soñ mında yaşağan qırımtatarlar da işbu diyarnı terk etti…
1944 senesi sürgünliginden soñ mında yaşağan qırımtatarlar da işbu diyarnı terk etti… Ferğana vadiyisindeki facia qırımtatarlarnıñ avdetine büyük bir isse qoştı. Aqmescitte Qırım vidâyet komiteti binası ögünde 1989 senesi iyünniñ soñunda qırımtatarlarnıñ – Ferğana vadiyisinden qaçaqlarnıñ – olarğa mesken ve iş yerlerini bermek talabı ile dört künlik numayışından soñ, bu sual çezilgen edi.
İşbu adiselerniñ sebebi aqta sual alâ daa açıqtır.
Jurnalist Maks Luryeniñ fikrine köre, türk-meshetinlerniñ yerinde «er kes ola bile edi, çünki ücüm etkenler öz küçüni köstermege istey edi. Türkler «kötek aşaycaq oğlanlar» oldı – olarnıñ artında devlet turmay edi, ve qattı tamırı olmağan er bir halq olarnıñ yerinde ola bile edi.
Tarihçı-etnolog Aleksandr Osipov olğan fikirlerni talil ete.
1. «Huligan areketlerniñ artması». Bazı vekâletli insanlarnıñ fikrine köre, adiselerniñ başlanmasından soñ ilk künlerniñ teraqqiyatı böyle edi: Kuvasayda cinaiy taqımlarnıñ qarşlığı mayıs 23-24 künleri çatışmalarına ketirdi, neticede vilâyetteki vaziyet kerginleşe, öşeklerden sebep özbek yaşları türklerden intiqam almağa ıntıldı, qarşılıq areketleri ücüm etkenlerniñ açuvını arttırdı.
2 «İqtisadiy versiya» şundan ibaret: türklerniñ daa da büyük kelir ve yüksek yaşayış tarzı olğanda, özbeklerniñ kendi iqtisadiy vaziyetinden hoşnutsızlığı tertipsizlikke ketirdi.
Ferğana, 1989
Osipov dey ki, işbu versiyanıñ, obyektiv malümat ceetinden, negizi zayıftır. Türklerniñ idare ve tarqatuv devlet tertibatında temsilligi büyük degil edi. Şeerniñ yolbaşçıları arasında bir türk bile yoq edi. Sağlıq saqlav sistemasında 132 ekim çalışsa, arasında kene de bir türk te yoq. Faqat, dey Osipov, insanlarnıñ añlarında olğan tüşünceler aqiqiy iqtisadiy vaziyetni doğru köstermey bile ve türklerniñ «zenginligi» aqta fikir olarnıñ aqiqiy yaşayış seviyesine bağlı olmasa kerek. O şunı da qayd ete ki, insanlar türklerni miqdarı büyük ve maliyeviy ceetten daa da ileri olğan halqlar, misal içün körey ve qırımtatarlar ile qıyaslamaq kerek edi.
3. Cinaiy versiya. Mında müellif olıp keçken adiselerni siyasiy maqsadı olmağan cinaiy taqımlarnıñ areketleri ile añlata. Vaqialar vaqtında general-mayor Şatalin tertipsizlik büyük miqyaslı abravlarnı keçirmege ıntılğan mahsus bir cinayetçilerniñ tarafından meydanğa ketirilgeni aqta bildire. Ferğana vilâyeti boyunca Devlet Havfsızlıq Komitetiniñ idaresiniñ başı Leskov de aynı fikirde olıp, iyün kerginliginden evel Ferğana vilâyetine RSFSR havflı cinayetçilerniñ kelmesi qayd etilgenini bildire edi. Amma ileride ekisi de bu versiyağa qaytmadı.
4. Milletçi versiya. İşbu serleva altında müellif adiselerni akimiyet meselesine bağlamayıp, olarnı «milletlerara munasebet»lerniñ kerginleşüvi ile añlata. Mündericesi böyledir: Ferğana zulum sebebi – Özbekistanda soñ vaqıtları tarqalğan milletçilik ğayeleri oldı. Özbekistannıñ içtimaiy ve iqtisadiy problemlerinde qabaatlı olğan «yabancılar» ve «milliy devlet» aqqında tasavur cemaatçılıqta istilâiy keyfni olduqça arttırdı. Ufaq-tüfek sebep vaziyetni kergin ete bile edi, öyle de oldı.
5. Siyasiy versiya. Mında Ferğana adiseleri «fitne» olaraq añlatıla. Bu kibi fikirler ekige bölüne: ükümetke qarşı «fitne» ve aksine – akimiyet strukturaları tarafından meydanğa ketirilgen «fitne».
Ferğana, 1989
«Vatan» türk cemiyetiniñ tüşüncesi bundan ibaret: ittifaq ve özbek akimiyeti mahsus hızmetlerge, cinaiy elementlerge, milletçilerge, yerli seviye yolbaşçılarına tayanıp, türklerniñ qıyır-çıyır ve quvğunlığını teşkil etti. Bunıñ ile ittifaq akimiyeti Rusiyege ücüz iş küçüni ketirmege areket ete edi, Özbekistan yolbaşçıları, milletçi siyasetini keçirip, özbek olmağanlarnı qorquzıp, olarnı icretke itemege tırıştı. 1991 senesi «Vatan» cemiyeti tarafından qabul etilgen «Türk mehsetinlerge muracaat»tan: «İttifaqta halqımız yañı torpaqlarda işleycek qul olaraq kerektir. Stalin 1944 senesi halqımıznı er şeyden marum etse, türklerni Orta Asiya ve Qazahistan pamuq ve pirniç tarlalarına işlemege quvsa, bugünki yolbaşçılar aynı şu sürgünlikni keçirip, halqımıznı Rusiye Federatsiyasınıñ unutılğan topraqlarğa quvdı».
Aleksandr Osipov qayd etkeni kibi, ealiniñ tertipsizlikte iştirak etmek azırlığına yol bergen şaraitler alâ daa tam belli degil. «Ğayrıdan qurucılıqnıñ» esas qısımlarından biri şundan ibaret edi ki, çeşit küçler (İttifaq ve cumhuriyet akimiyetleri, matbuat vastaları, ilim, yañı cemaat areketleri) kene de sovet insanlarına içtimaiy meselelerni qavmiy mesele olaraq qabul etmege tevsiye etken ediler. Özbekistan qıyınlıqları tıştan ketirilgen özbek halqınıñ problemleri olaraq tanılmaqta edi. Bu er şey özbek halqında qurban duyğusını doğura edi. Bu vaqıtta cemiyette ümütsizlik, adaletsizlik, tecavuz duyğuları peyda ola. Böyle şaraitlerde apansızdan çıqqan qarşılıq istilâğa yol aça edi.
Ne olsa da, bugün bu adiseler Qırım içün qorqunçlı bir ders olğanı bellidir. Mında «halqlarnıñ qardaşlıq ve teñligi» yalıñız kâğıtta bardır, ealiniñ bir qısmı, akimiyetniñ yardımı ile, Qırım ealisiniñ diger qısmınıñ ecdatlarını yoq etken zalımnı ebediyleştire. Bu ders Qırımda terence ögrenilmeli.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası