Qırım.Aqiqat içün mahsus
İsviçre prezidenti Simonetta Sommarug resmiy Kyiv ziyareti vaqtında memleketi Qırım ilhaqını qabul etmeycek ve yarımadağa OSCE ve BM insan aqları vekillerini yollamaq kerek dep tüşüne, dep bildirdi.
İsviçre Konfederatsiyasınıñ prezidenti Qırım ilhaqınıñ qabul etilmegenini aytsa, mence, bu kündüz yarıq, gece qaranlıq kibi demektir
Eminim, bu adiy bir beyanat degil, yalıñız protokol ve qabul etken tarafqa qarşı sayğı olaraq sayılmaz. İsviçre tış siyaseti bitaraflıdır, yani halqara alandaki er angi zıddiyette mesafeli olmağa tırışa. Bu memleketniñ reberleri yalıñız şartsız halqara uquq postulatları, dünya toplulığı riayet etken ortaq kerçekler aqqında aytılğanda fikrini bildire. İsviçre Konfederatsiyasınıñ prezidenti Qırım ilhaqınıñ qabul etilmegenini aytsa, mence, bu kündüz yarıq, gece qaranlıq, Yer Küneşniñ etrafında aylana ya da Edil Hazar deñizine kire kibi demektir. Ebet, Rusiye Federatsiyasınıñ Anayasasında tam tersini yazıp, atta referendumda tasdıqlamaq mümkün. Amma İsviçre saatınıñ vaqtı tam ola, ve kündüz gece saatını kesen-kes köstermez.
Amma eñ esası – İsviçre prezidentiniñ Qırımğa halqara teşkilâtlarnıñ insan aqları vekillerini yollamaq talabıdır. Bu alda Qırım şübhesiz ilhaq etilgen ve anda yaşağan insanlarnıñ aqları muntazam sürette bozulğan topraq olaraq tasnif etile. İnsan aqlarına riayet etilgenini kontrol etmek içün daimiy halqara monitoring olmalı.
Ebet, Rusiye bunıñ kibi beyanatlarğa şübheli yanaşacaq. Amma bu ilk baqış. İşğalden soñ altı yıl içinde Qırım Rusiye uquqına «tolusınen» kirdi, dep ayta bilemiz yoqsamı? Yoq, aytıp olamaymız. Qırımda «Rusiye tren yolları» yoq, Rusiye bank sisteması yoq, Rusiye mobil bağı yoq, halqara naqliyat seferleri yoq – yani dünya iqtisadiyatınen bir şekilde bağlı olğan bir şey yoq. Kremlni işğal aqibetleri iç meraqlandırmay dep aytmaq kerekmi? Eminim: meraqlandıra. Aks alda em devlet, em şahsiy şirketlerden Qırımda olmalarını talap eter edi.
Dünya Qırımnı zapt etken Rusiye tankınıñ keçmesine yeşil ışıq yaqmaycaq
Şunıñ içün İsviçre prezidentiniñ yarımadağa halqara teşkilâtlarnıñ vekillerini yollamaq teklifi – mence, Ukraina diplomatiyası teklif etmesi kerek olğan şey. Köremiz ki, bu meselede Ukrainanıñ itibarlı ittifaqdaşları bar. Bernde böyle teklifler seslendirilse, diger memleketlernen, OSCE ve BM ile añlaşıp olacaqlarını añlaylar. Başta areket degil de, beyannameler olsa da – Rusiyege dünya toplulığınıñ destegi kerek olsa, Qırımdaki halqara monitoring böyle destekniñ müim şartı ola bile.
Şunıñ içün Simonetta Sommarugnıñ sözleri – belli bir indikator. Dünya Qırımnı zapt etken Rusiye tankınıñ keçmesine yeşil ışıq yaqmaycağınıñ indikatorı. Qırım ve Donbas işğali – aynen bu şekilde, eki topraq da – halqara kün tertibiniñ müim bir noqtası olıp qala.
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
Vitaliy Portnikov, kyivli jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi