Mahsus Qırım.Aqiqat içün
2020 senesi Qırımnıñ Ukrainağa qaytmasını ve memleketniñ topraq bütünligi ğayrıdan tiklenmesini yaqınlaştırdı dep aytmaq mümkünmi? Ebet, oquyıcılarnıñ bir qısmı ebet dep aytır – er angi işğalden soñ «keri vaqıt» sayuvı başlana. Ukraina, dünya Rusiye tarafından işğal etilgen ve soñra ilhaq etilgen yarımadanı unutmasın dep, diplomatik ğayretler ceetinden elinden kelgenini yapmağa tırışa.
Amma Qırımda – işğalden soñ olacağı kibi – aqibetleri ket-kete daa çoq körüne. Ya da, daa qolay aytacaq olsaq, yarımadanıñ ada olmağanı, qıtağa bağlı olğanı belli. Köpür degil, tabiiy boynu bar. 2014 senesi Qırım tarihında ilk sefer bu bağ Rusiye ordusı tarafından bozuldı, Perekopta sıñırcılar peyda oldı, Qırım ise ekologik felâketke yaqınlaşıp başladı. Amma bu felâket Qırımnıñ qaytmasını yaqınlaştıracaq dep tüşünmek saflıq edi. Kremlge sakinler degil, topraq kerektir, Rusiye reberliginde Qırım suvınıñ vaziyetinen kerçekten meraqlanğanlar az.
Yarımada eki qomşu memleketni uzun vaqıtqa, belki de, ebediyen ayırdı
Qırımnıñ kelecegi nege bağlı – eminim, Rusiye kelecegine. Kene de keri sayuv aqqında ayta bilemiz. Avtoritarizm zeniti bir akimiyet vaqtı batqanınıñ işaretidir. Putinsiz Rusiye nasıl olacaq ve yañı Rusiye «qoşulğan» topraqlardan vazgeçmege razı olurmı şimdi muzakere etmek kerek. Razı olsa bile – Qırımnıñ Rusiye terkibine kirgeni ve bu memleketniñ Anayasasında qayd etilgeni köz ögüne alınsa, böyle vazgeçüvniñ uquqiy mehanizmi ne olacaq? Yañı demokratik Rusiye reberliginiñ özüni ilân etken cumhuriyetlerden vazgeçkenini tasavvur etmek zor degil. Moskvanıñ Abhaziya ve Cenübiy Osetiya mustaqilligini tanımasından vazgeçkenini bile tasavvur etmek mümkün – dünya diplomatik tecribesinde böyle emsaller oldı, em de bir kere degil. Amma Anayasadaki deñişmeler, Putinden soñ bile bir çoq rusiyeli öz toprağı dep sayacaq yerlerden vazgeçüv? Qırım qaytarılmağanını tasavvur etsek – Ukrainanıñ yañı Rusiye ile munasebetleri nasıl olacaq? Moskva ve Kyiv yarımadanıñ eki qomşu memleketni uzun vaqıtqa ayırğanını añlaylarmı, ve on yıllarnen zıddiyette qalacaqlarına oşay.
Ve niayet – on yıllardan soñ zıddiyet bitti ve topraq qaytarıldı dep tasavvur eteyik. Büyük qısmı işğalden evel de Rusiye informatsion ve medeniy alanında olğan, ilhaqtan soñ ise oña tamamen keçken ealini Ukraina nasıl bütünleştirecek? Yarımadanıñ bir vaqıtları Ukraina olğanını tüşünmegen bile yañı nesil ne olacaq? Tamır halq ve yarımada ealisiniñ çoqusınıñ menfaatları nasıl birleştirilecek – bugünki künde qırımtatarlar işğalciler tarafından Qırımnıñ siyasiy, cemaat ve medeniy yaşayışınıñ kenarınga çetleştirile ve sakinlerniñ ekseriyeti içün faktik ayıruv siyaseti, ğaliba, norma ola? Bu Qırım sualleriniñ cevabını erte ya da keç tapmağa tırışmaq kerek – kelecek sene olmasa da.
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
Vitaliy Portnikov, kyivli jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi