Aprelniñ 10-nda Qırımtatar jurnalistikasınıñ künü qayd etile. Bu bugünde-bugün Qırımnıñ tamır halqınıñ milliy ğayrıdan doğuvınıñ esas ruporı dep adlandırılğan «Terciman» qırımtatar gazetasınıñ yıllığıdır. «Tercimannıñ» ilk sanı 1883 senesi aprelniñ 10-nda çıqqan edi. Neşir 35 yıl çalışıp, eñ parlaq qırımtatar müelliflerini işbirligine celp etken edi.
Rusiyeniñ Qırım ilhaqından soñ qırımtatar matbuatı bölündi. Jurnalistlerniñ bir qısmı Qırımnıñ media saasında qırımtatar tilini saqlap qalmaq içün yarımadada çalışmağa qaldı, bir qısmı ise Rusiye kontrolindeki yarımadada jurnalist işi telükeli olğanından esas Ukrainağa köçti.
«Qırım» gazetasınıñ baş muarriri Bekir Mamutovnıñ fikirince, soñki asırdan evelki neşirniñ iş printsipleri bugün de aktual ola.
İsmail Gasprinskiyniñ şiarlarından biri aqiqat ve maarifke hızmet olğan edi – şimdi bu pek aktual, çünki insanlar olarnı aldatmağa imkân bereBekir Mamutov
– «Terciman» – Rusiye imperiyasında tükr tilli musulman gazetasınıñ ilk sefer çıqıp başlağanından bir ğurur duyğusıdır, gazeta Bağçasarayda basılğan edi. Misal olaraq, Taşkentte bunıñ kibi bir gazeta yigirmi beş yıldan soñ neşir etilip başlandı. Bu tek ğurur duyğusı da degil, tarihnı köz ögüne almasaq, bu, elbette, örnek ola. 136 yıl evelsi qoyulğan ananeler bugün de emiyetli ola, aktual ola. «Tercimannıñ» esasçısı ve neşircisi İsmail Gasprinskiyniñ şiarlarından biri aqiqat ve maarifke hızmet olğan edi – şimdi bu pek aktual, çünki insanlar olarnı aldatmağa imkân bere, yaqıcı ve er yerge tarqalğan propaganda tesirine oğray, çünki er şeyni soñuna qadar bilmey. Bu şiar, bu añlam, bu esnaslar alâ daa aktual olıp qala.
Bekir Mamutovnıñ qayd etkenine köre, aman-aman tolusınen qırımtatarca çıqqan «Qırım» gazetasını yarımadada tahminen 4500 qoranta ala.
– İnternet kâğıt matbuatını ne qadar sıqıştırıp çıqarsa, o qadar kâğıt matbuatı internetke kire. Biz de şimdi bunı tüşünemiz, internette çalışmağa tırışqan edik. Gazetanı ağda da yapmağa imkân bar, amma bütün dünyada gazetalarnı orta ve büyük yaşta insanlar oqy. Birinciden, kâğıt gazetası kütüphane, arhiv içün malümat saqlay, yahşı baqılsa, yüz yıllarnen qala ve qolay tapıla bile. Gasprinskiy kütüphanesinde «Terciman» mikrofilm variantında saqlana, anda da bayağı nusha bar. Ekinciden, malümatnı qolda tutasıñ, büyükler içün bu ayrı bir duyğu. Kâğıt matbuatını şimdilik unutıp keçmege kerekmey.
Ukraina media eksperti Oleg Homenok İsmail Gasprinskiy yalıñız «Tercimannı» çıqarmadı, dep qayd ete.
İsmail Gasprinskiyniñ 1883 yılında başlatqan işi maarif funktsiyasını çalıştırmaq ıntıluvı olğan ediOleg Homenok
– Qırımtatar matbuatınıñ tarihı – umumen alğanda Qırım ve Ukraina tarihında müim bir element. İsmail Gasprinskiyniñ 1883 yılında başlatqan işi maarif funktsiyasını çalıştırmaq ıntıluvı olğan edi. Maña köre, qırımtatar halqınıñ tarihında ciddiy bir inkişaf oldı. Gasprinskiy bundan evel 4-5 yıl devamında Qırımda devriy neşir çıqarmağa tırışqan edi, amma Rusiye imperiyasınıñ akimiyeti izin bermegen edi. Neticede 1905 senesiniñ inqilâbından soñ daa eki neşirni çıqarıp başladı – qadınlar ve balalar içün.
Elbette, Qırım içinde ve onıñ tışında oquyıcılar az edi, amma olarnıñ maqsadı dünyağa yarımada aqqında, türk tilli oquyıcılarına qırımtatar halqınıñ vaziyeti aqqında tarif etmekten ibaret edi. 19-ıncı asırnıñ Rusiyesinen qıyaslansa, bugün qırımtatar matbuatınıñ eñ güzel zamanları degil.
QHA media baş muarriri Rustem Halilov «Terciman» tek qırımtatar neşiri olaraq unikal olmağanını añlata.
«Tercimannıñ» missiyası bar edi, şimdi de, ilhaqtan soñ missiyası olğan bir kütleviy haber vastasını yapmaq pek aktual olaRustem Halilov
– Şimdi bile, tasavvur etiñiz, eki insan kütleviy haber vastasınen oğraşa, o, Qırım, Rusiye imperiyası, çetelde pek populâr – bu işni küçük Bağçasarayda apayınen beraber yapalar. Küçlü, tesirli, çoq oquyıcını toplaycaq elektron kütleviy haber vastasını bile yapmaq zor, matbuat içün, sıñırlarıñ olğanda, bu kerçekten pek tesirli ikâye. 35 yıl devamında bunı yapmaq – muvafaqiyetniñ acayip ikâyesidir. Gasprinskiy öz ğayelerini cayratqan edi, olardan biri – erkek ve qadınlarnıñ musaviyligidir. O, qırımtatar toplulığından bayağı uzaq tüşüngen edi, bu kütleviy haber vastasında bütün türk ve musulman dünyasını tüşüngen edi. «Tercimannıñ» missiyası bar edi, şimdi de, ilhaqtan soñ missiyası olğan bir kütleviy haber vastasını yapmaq pek aktual ola. Problemler başqa olsa da, bir çoq beñzegen tarafı bar.
Rustem Halilov QHA media missiyalarından bir qaç danesini aytıp bere – Qırımnı informatsion alanda saqlap qalmaq ve anda olıp keçkenler aqqında malümat paylaşmaq.
Bugün Qırımda olıp, Qırım aqqında kerçeklerni aytmaq pek telükeli olaRustem Halilov
– Neşir 2006 senesi meydanğa ketirildi. Bugünki künde jurnalistlerden iç birisi Qırımda yaşamay, olar ilhaq, yarımadada media ve jurnalistlerge yapılğan basqı neticesinde ketmege mecbur oldılar. «Qırım» gazetası – anda çalışıp olğan, dayanğan az neşirlerden biridir. Daa bir qırımtatar gazetası bar – «Avdet», 1990-ıncı yıllardan berli çıqa, oña basılmağa izin berilmedi, bugün online kütleviy haber vastası olaraq çalışa, 999 nushası kâğıtta çıqa – resmiy şekilde qayd olmayıp, ancaq bu qadar nusha çıqarmağa mümkün. 2014 senesi jurnalistlerge qarşı cinaiy işler açılğan edi, olarnı akimiyet vekilleri bile degil, qazaqlıq, «samooborona» tuta edi. Bugün Qırımda olıp, Qırım aqqında kerçeklerni aytmaq pek telükeli ola. Yarımadada akimiyetke qoltutqan kanallardan ğayrı, başqa bir şey qalmadı.
(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)
Katerina Nekreçaya, Qırım.Aqiqat Radiosınıñ prodüseri, alıp barıcı ve mahsus leyhalarnıñ müellifi
