Zemaneviy Turgenevka köyüniñ eski adı Tebertidir, şimdiki kilse olğan evde qırımtatarı, Şekure Abibulayevanıñ qartbabası yaşağan edi. Bu divarlar 130 yıldan berli tura, olar Şekureniñ balalıq yıllarını kördi, ev saibi «kulak» dep adlandırılğan, evine ise yat insanlar kelgen sovetler devrini hatırlay. Şekure Abibulayeva da o yıllarnı hatırlay: o vaqıt evlerini alğanlar, ana, baba ve balalar mağazğa yaşamağa qapatıldı. Qorantaları Qırımdan sürgün etilgende Şekure 8 yaşında edi.
Bu ikâyeni qadın kimseniñ yapqanlarına qıymet kesmeyip ve kimseni qabaatlamayıp, Qırım.Aqiqatqa tarif etti.
– Alman zabiti bizde yaşağan edi, adyutantları ise rus edi – Kostâ ve Dima. Oña Aqyardan yüksek perçemli ve qırmızı dudaqlı qızlarnı ketirgen ediler, bizler – köy balaları – içün bu hucur bir şey edi. Rusça bir söz bile añlamağan edik, köyde er kes qırımtatarca laf etken edi.
Ekinci cian cenki başlağanda babam alındı, on insanğa bir tüfek ve 10 patron berildi, dep aytqan edi. Almanlar ücüm etkende komandanları – Kozlov ya da Kozlovskiy – er kesni satıp, nemselernen ketken edi. Köyniñ er adamlarını esir alğanlar, gençler ise o vaqıt endi cebede edi. 77 yaşında qartbabamız ve yürek qusurı olğan 25 yaşında emcemiz qaldı, onı orduğa almadılar.
Mayısnıñ 18-nde tañ atqanda evimizge kelip, er kesni uyatqanlar, qorantamıznı kötergenler. Askerler qartbabamnı süngünen bir köşege, emcemni başqa köşege sıqıştırıp tutqanlar. Anam balalarğa süt qoyıp yetiştirdi, yanına ise ne vesiqa, ne urba – bir şey almadılar. Bütün tatarlarnı böyle çıqarğanlar – aman-aman boş.
Tizem Aqmescitte yaşağan yekâne soyumız edi, aqayı 60 yaş civarlarında edi, bir asker oña şöyle dedi: «Qartbaba, uzaqlarğa ketesiñiz, para, mücevherleriñizni alıñız, yahşı kiyiniñiz, ev vesiqalarıñıznı alıñız». Anam o saba fistanını bile ters kiydi ve farqlı papuç kiydi qorqudan – tasavur etip olasıñızmı?!
«Qorantalarnen öle ediler»
Pek çoq insan öldi, hususan bala ve qartlar
Süren stantsiyasına qadar (Qırımnıñ Bağçasaray rayonındaki Süren tren stantsiyası – QA) yük maşinalarınen ketirgenler, soñra yük vagonlarına 60-ar kişi olaraq mindirgenler. Anda basacaq yer yoq edi, üç kün pencerelerni açmay, aş bermey ediler. Vagonnıñ köşeçiginde bir teşik yapqanlar – kenef, anda qadın ketse, diger qadınlar onı qapata, erkek ketse, er adamlar qapata. Qazahistanğa yaqın ise vagonlarnı açıp başladılar ve yem kibi bir şey bere ediler, o da er vaqıt yoq edi. Üç afta kettik. Qazahistan çöllerinde can bergenlerni taşlap kete ediler. Pek çoq insan öldi, hususan bala ve qartlar.
Sıtma başlandı, er kesniñ sıcağı 40 derecege yaqın, titrete, amma ne yorğan, ne yastıq bar, toban üstünde yatqan edik
Ferğana vilâyetine (Özbekistan – QA) tüştik, bizni kişlakqa ketirip qaldırğanlar. Anda pamuq tarlalarından suv aqa edi, üç kün bataqlıqta qaldıq, iyün ayı – Orta Asiyanıñ küçlü sıcağı, süyrüsinekler çaqqan edi. Sıtma başlandı, er kesniñ sıcağı 40 derecege yaqın, titrete, amma ne yorğan, ne yastıq bar, toban üstünde yatqan edik. Bir aranğa qapatqanlar, anda da qışladıq.
Qartbabam bizni qurtardı, pek işkir edi, özbeklerge işke kirdi, olarğa yardım etti. Qırımda bay edi de, toprağı çoq edi ve hocalıqnı yahşı bilgen edi. O, olmasa, ölecek edik.
Köyümizden daa bir qoranta bar edi, qartbabam yedi balası ve üç torunından ğayrı, o öksüzlerni de terbiyeledi. Olarnı evledirip, küçük evler qurdı ve olar onı baba dep sayğanlar.
Emcemiz yarım yıldan soñ vefat etti, qartanam 52 yaşında emcemden yarım yıldan soñ dizenteriyadan vefat etti. Qorantalarnen öle ediler. Daa zayıf olğan balalar o vaqıt can berdi.
Bir özbek qomşumız bar edi, qadın bizge gizliden bir pide ketire edi, oın dört balağa bölgen edik. Qartbabam boğday tapıp oldı, onı ezip pişire edik, çöplüklerge barıp toplay edik, tereklerde ne össe aşay edik. O qışnı öyle keçirdik.
«Satqın, alçaq, yamyamlar»
Yazğa yaqın bizni Ferğana şeerine ketirgenler, 11 insanğa yataqhanede bir oda berildi – tsementli yer ve bir yerden kirli minder taptıq.
Rus balaları yanımızğa kelip, ötmegimizni ala ve futbol oynay ediler
Anam fabrikağa cıyıştırıcı olıp kirdi, evge gece birde qaytıp, fabrikada berilgen botqanı kiçik meşrebede balalarğa ketire edi. Qız qardaşımnen saba üçten ötmek nevbetine tura edik, beş-altı saat beklep, 11 insandan ibaret qorantağa eki bulka ala edik. Evge qaytsaq, ara-sıra rus balaları yanımızğa kelip, ötmegimizni ala ve futbol oynay ediler. Daa qıçırğan ediler: «Satqın, alçaq, yamyamlar». Kirli ötmekni soñ bizge bere ediler ve biz ağlap evge kete edik.
O vaqıt babam bizni qıdırğan edi, cenkten soñ esirlikten qayttı. Bizni tapıp, Tacikistanğa alıp ketti: üç kün yaya kettik, saqlandıq, sürgünlik yerlerini terk etmek yasaq edi. Babam demirci edi – iri, küçlü, yüksek boylu adam. Onı emek ordusından Çkalovsk yañı himik şeerçigine ketirgenler. Anda bizni de ketirdi, soñra bizimkilerni alıp keldik.
Qartbabam bizni evge qaytarırlar dep işanmağan edi, mında yerleşiñiz, dep aytqan edi. Kene yahşı, qırımtatarlar bir-birine yardım etken edi, eki ayda bir közçik yapıp yerleştik.
Bir ocamız bar edi – Mariya Leontyevna, bizni pek acığan edi
Birinci sınıfqa kirdim, rusça bir söz bilmeyim. Bir ocamız bar edi – Mariya Leontyevna, bizni pek acığan edi. Ayaqqapımız iç yoq edi, ve mektepke yalınayaq barmayıq dep, babam ağaç qalıp yaptı, Mariya Leontyevna özüne de babamdan böyle qalıp sımarladı.
«Emcemniñ evi poçta oldı»
Soñra tibbiyet oquv yurtuna oqumağa kirdim, ve kene fuqare edik. Üç ayğa uzaq tarlalarğa pamuq toplamağa alıp ketken ediler ve, aytması ayıp, amma er qıznıñ tek bir qat çamaşırı bar edi. Kanalda trusik yuvıp, sılaqını kiye edik. Veremden ölgen qızlar çoq edi.
Diger emcemiz Qırımğa qaytıp oldı, cebede edi. 1936 senesi onı orduğa alğanlar, 1939 senesi – Fin cenki, 1941 senesi – Ulu Vatan Cenki – episinde iştirak etti. Zenaatı çalğıcı edi, amma tibbiy emşire qısqa kurslarını bitirip, arbiy feldşer oldı. Emcem blokada Leningradında sağ qaldı, buzlağan Ladoga gölüni yaldap keçti, Lvivden soñ Qırımnı qurtarğan edi, o vaqıt da evge keldi.
Biz ise qalğanlardan qaytqan soñkiler edik. Qartbabamnıñ evinde şimdi kilse bar, başta bala bağçası edi. Evimizde ruslar yaşağan edi.
Anda barğan edim, amma evni tanımazsıñ artıq. Azbarımız pek güzel edi, şimdi baqılmay. Evniñ yarısını qırımtatarlarğa satqanlar, olar evlerini kenişletkenler, azbarını baqalar. Yaqında emcemniñ evi bar – şimdi poçta oldı.