Link açıqlığı

Saatnıñ esas haberi

Rusiye, Qırımda farqlı tüşüncelernen küreşip, sovetlerniñ usullarını qullana – faal


Lutfiye Zudiyeva
Lutfiye Zudiyeva

İşğal etilgen Qırımdaki müit nasıl? Rusiye uquq qoruyıcıları nasıl usullarnı qullana? Yarımadada farqlı tüşüncelernen küreş eñ çoq kimge tesir ete? Qırımda insan aqlarınıñ sıñırlanuvı ve bozuluvına qarşı nasıl tedbirler alınmalı? Bu aqta qırımlı faal Lutfiye Zudiyeva Qırım.Aqiqatqa tarif ete.

– Bugünde-bugün Qırımdaki yaşayış nasıl qabul etile?

– Laf etkende sıq-sıq şunı aytam, zemaneviy Qırımda olğanlar Sovetler Birligini ve ayrı tarihiy adise-vaqialarnı, esnaslarnı añdıra. Endi olğan kibi kele. Keçken asırnıñ tarihımızğa oşay.

– Rusiye uquq qoruyıcılarınıñ işi de öylemi?

Uquq qoruyıcı qurulışlarınıñ işi NKVD ve KGB işiniñ üslübine oşap kete
Lutfiye Zudiyeva

– Uquq qoruyıcı qurulışlarınıñ işi ket-kete NKVD ve KGB işiniñ üslübine oşay, çünki bugünki qabaatlavlar qabaatlanğanlarnıñ areketlerine degil de, çaquv, operativ vekâletlilerniñ esabatları, şübheli ekspertizalar, gizli şaatlar ve edebiyatqa ya da evlerde malümat taşıyıcılarındaki oña oşağan şeylerge esaslana. Belli olmağan sovet tecribesi.

– Qırımtatarlar, faaller, aq qorçalayıcılar buña qarşı çıqmağa azırmı?

– Qırımtatarlarnıñ tarihında Sovetler Birligi şaraitlerinde bile repressiyalarğa doğru qıymet kesmege bilgen ve millet ya da din mensüpligine baqmadan başqasınıñ belâsını añlağan insanlar bar edi. Adaletsizlikni körgen ve vaziyetni deñiştirmege istegenler bar edi.

Bir vaqıtları qırımtatarlar içün böyle insanlardan biri akademik Andrey Saharov olğan. O, acayip bir şekilde er keske tesir ete edi – em adiy vatandaşlarğa, em Politbüroğa (TSK KPSS). Büyüklerimiz onıñ TSK KPSS kâtibi Mihail Gorbaçevge yazğan «Qırımtatarlar ve Dağlıq Qarabağ» açıq mektübini hatırlaydır. O vaqıt bu mektüpniñ bir nushasını Andrey Dmitriyeviç Saharov «Moskovskiye novosti» aftalıq gazetasına alıp ketti, lâkin 1988 senesi aprelniñ 3-nde muarririyet tolu metin yerine «Tınçlıq ve ikmet» qısqa maqaleçigini derc etti. Pek kelişmegen ve kerekmegen bir mevzu edi.

– Qırımdaki kütleviy haber vastaları sovetlerniñ matbuat vastalarına oşaymı?

– Meraqlısı şu ki, er şey pek oşay, resmiy kütleviy haber vastaları, uquq qoruyıcı qurulışlarınıñ insanlarnı taqip etmek içün qullanğan manaçıqları – er şey aynı.

30 yıl evelsi Saharov qırımtatarlar etrafındaki vaziyetni mektüpte böyle yazğan edi: «Vaziyet kerginleşe, resmiy haber ve beyanatlarda milliy areket faallerini ekstremist dep adlandıralar, amma areket er daim qanunğa uyğun bir şekilde, zorbalıqsız keçe edi. Qırımda tatarlarnıñ evlerini buldozerlernen yıqa, yaqa ediler, hocalıqları yernen bir etile edi, insanlarnı özüni yaqmağa mecbur ete ediler. Keçmişte repressiyalarğa oğratılğan faaller reabilitatsiya etilmedi (tıpqı diger vicdan mabüsleri kibi). Eki kişi – Kadırov ve Ablayev – alâ daa apisteler».

– Qırımtatarlarnı şimdi de sovetlerniñ stsenariyine köre taqip etelermi?

O vaqıtları qırımtatarlarnı tek millet mensüpligi içün taqip ete ediler, bugün din ceetinden de basqı yapıla
Lutfiye Zudiyeva

– O vaqıtları qırımtatarlarnı tek millet mensüpligi içün taqip ete ediler, bugün din ceetinden de basqı yapıla. O devirde ve bizim zamanımızda çeşit cemaat-siyasiy vaziyetler bar edi. Sovetler Birligi qırımtatarlarnıñ bir çoq diniy qıymetini unuttırdı. Qaytqan soñ bu qıymetler yañıdan doğmağa başladı, ve bugün qırımtatarlar – İslâm dinini kütken insanlar, olar açıqlar ve Qırımnıñ diger halqlarınen yan-yana yaşaylar.

– Saharovnıñ işi şimdi devam etemi?

– Saharovnıñ zamandaşı ve onı şahsen bilgen, «İnsan aqları içün» areketiniñ reberi Lev Ponomarev bizni tögerek masağa, soñra ise yanvarniñ soñunda Moskvadaki cemaat diñlevlerinde iştirak etmege davet etkende biz barmağa qarar aldıq.

Bir çoq insanımız apiste yata ve FSB, Ekstremizm ile küreş merkezi, prokuratura ve mahkemelerniñ hadimleri tarafından basqığa oğratıla. Bes-belli, bir şey yapmalı. Muntazam sürette.

Rusiyede taqip etilgen musulmanlarnıñ soy-soplarınıñ fikirince, FSB, İç işler nazirlişi, prokuratura esnaf olğanlar, mahkeme ise olarğa yardım ete. Olar aqiqiy cinayetlerni tahqiq etmek yerine ayat ve diniy fikirlerini qorçalağan insanlarnı mahküm etip apiske ala.

Lutfiye Zudiyeva
Lutfiye Zudiyeva

– Moskvada Rusiye aq qorçalayıcıları buña nasıl baqa?

– Saharov merkezinde toplaşqan ekspert ve aq qorçalayıcılar uquq qoruyıcı qurulışlarınıñ areketlerine aynı şekilde qıymet kese, olarnıñ iş usullarını uyğun körmey. 20-25 yaşında gençlerge çıqarılğan sebepsiz ükümlerniñ cemiyetteki telükeni añlaylar. Sahte terroristler tapılğanı aqqında semereli esabat bermege imkân bergen yanaşuvnıñ cemiyetniñ telükesizliginen iç bir alâqası yoq.

Qırım «körünmegen bir alan» oldı, Rusiye qanunları bar, amma asılında – tam bir qanunsızlıq
Lutfiye Zudiyeva

Vitaliy Ponomarev («Memorial»), Sergey Davidis («Memorial»), Aleksandr Verhovskiy («Sova») kibi bir çoq ekspert yıllar devamında «terrorizm ve ekstremizm ile küreş qanunları» saasında çalışa. Misal olaraq, 2014 senesiniñ adiselerinden evel Vitaliy Ponomarev Qırımğa tögerek masada Rusiye ve Orta Asiyadaki repressiyalar boyunca ekspert olaraq iştirak etmege kelgen edi. O vaqıt bir qaç yıldan Qırım da aynı vaziyette olacağını kimse tüşünmegen edi, şimdi ise Qırım, em ukrain, em rus aq qorçalayıcılarınıñ fikirince, «körünmegen bir alan» oldı, Rusiye qanunları bar, amma asılında – tam bir qanunsızlıq.

– Başqa fikirde olğanlarnen tek Qırımda küreşelermi ya da qomşu Rusiyede bu er yerde bar?

– Bugünki künde Rusiyede başqa fikirde olğanlarğa yapılğan basqı o qadar büyük ki, onı aytmamağa mümkün degil. Rusiye aq qorçalayıcılarınıñ fikirince, «terrorist ya da ekstremist ağır cinayetleriniñ azırlanuvınen bağlı qabaatlavlar şübheli tahminler, tahqiqat celp etken ekspertler, uquqta belgilengen deliller olmağanda yasaqlağan mahkeme qararları esasında qurulsa, bu vaziyet qasevetlenmege mecbur ete».

– Farqlı tüşünceler ile küreşte din kütken musulmanlarğa nasıl bir yer ayırıla?

İslâmofobiya musulmanlarnen bağlı er angi aq qorçalayıcı leyhalarını yavaşlata
Lutfiye Zudiyeva

– Repressiv konveyerni başta musulmanlarğa qarşı qullanacaqlar, dep aytqan edik, çünki olar cemiyetniñ eñ az qorçalanğan qısmı ola, tele teşviqatı İslâm ve terrorizmni bir kösterdi, musulmanlar terrorizmde qabaatlansa, kimse bunıñ sebepleri aqqında tüşünmey. İslâmofobiya musulmanlarnen bağlı er angi aq qorçalayıcı leyhalarını yavaşlata.

Açıq-açıq aytacaq olsam, siyasiya, diniy teşkilâtlarğa ait musulmanlarnı qorçalamağa kerekmi-yoqmı munaqaşaları alâ daa tek Rusiyede degil, Ukrainada ve atta halqara seviyede aktual olıp qala. Aq qorçalayıcı faaliyetinde saylav yanaşuv körüne. Rusiye akimiyeti bunı yahşı qullana. Hususan Qırımda, çünki beş yıldan berli halq büyük basqığa baqmadan, zorbalıqsız tirenüvge sadıq qala, lâkin onı terrorizm, ekstremizm, silâ saqlav ve satış maddelerine istinaden qabaatlaylar.

– Bu yanaşuv Rusiyedeki diger din ve cemaat birleşmeleriniñ vekillerine tesir etemi?

«Yamanlıq tamırı» – Rusiyedeki «terrorizm ve ekstremizmge qarşı qanunlar»
Lutfiye Zudiyeva

– Asılında «yamanlıq tamırı» – Rusiyedeki «terrorizm ve ekstremizmge qarşı qanunlar» ve onıñ qullanuvı. Bugün yahşı köremiz ki, Rusiyede «terroristlerni» artıq tek musulmanlar arasından tapmaylar. Misal olaraq, «Seti», «Novoye veliçiye» davaları, «İyegova şaatları», farqlı muhalifetçilerniñ taqip etilüvi. Ve tek bundan soñ, musulmanlar dünya baqışları ve faal olğanı içün aman-aman ömür boyu apis cezasını almağa başlağan soñ, cemiyet FSB tarafından yapılğan repressiyalarnen meraqlandı.

– Zemaneviy Rusiyede insannı terrorist ya da ekstremist olaraq köstermek qolaymı?

– «Terrorist» ya da «ekstremist» sözü bir lağap oldı, çünki onı terrorizmnen iç bir alâqası olmağan insanğa ya da bir qaç insanğa bermek mümkün, bunı kelişmegen insanlar repressiyalarğa oğratılsa, şaraitler keyfiyetli olsun ve cemiyet indemesin, dep yapalar. Şunıñ içün bu mesele kütleviy haber vastalarında daima köterile, mahsus hızmetler ve olarnıñ terrorizm ve ekstremizm ile «küreşine» sarf etilgen büyük paralarnıñ sebepleri añlatıla.

«Terrorist» ya da «ekstremist» sözü bir lağap oldı, çünki onı terrorizmnen iç bir alâqası olmağan insanğa ya da bir qaç insanğa yapıştırmaq mümkün
Lutfiye Zudiyeva

Bütün bular yaqın keçmişni hatırlata: 58-inci siyasiy madde, onı çeşit türlü qullanmaq mümkün edi, bu memleketniñ er bir sakini «halq duşmanı» ola edi, arbiy mahkeme, uydurılğan cinayet ve qorqunç bir üküm. Bugün tek ölüm cezası yasağını lâğu etmege qaldı, bu da yaqında olacaq, ğaliba.

– Buña nasıl qarşı çıqmalı?

– Lağaplardan qurtulmaq kerek. Medeniy bir cemiyet buña lâyıq degil, çünki zemaneviy dünya medeniy olmağa istey. İslamofobiya ilâcı – kerçek tanışuv ve bilgi aluv. Cemiyette keniş sürette muzakere etmeli. Taqip etilgen musulman teşkilâtlarınıñ davalarında informatsion ve aq qorçalayıcı kampaniyalarınıñ semereligini talil eteyik. Mence, böyle kampaniyalarnıñ muvafaqiyetsizligi dünyada musulmanlarğa qarşı olğan baqışlarnen bağlı. Bir çoqu em obyektiv, em subyektiv olğanını añlayım.

– Bu baqışlarnı deñiştirmek içün ne yapmalı?

– Birinciden, Anayasanıñ esas maddelerinde din serbestligini kefil etken devletler, qanun altı aktlar ve uquqiy vesiqalar Anayasağa zıt kelgenini tüşünmeli. Bugünde-bugün insanlar uydurılğan terrorizm, diniy baqışlar ve kitaplar sebebinden taqip etilse, bu aqlanmağan basqı er angi devlet içinde kerginler ve zıddiyet doğuracaq.

Ekinciden, jurnalist, aq qorçalayıcı, faaller ve «yasaqlanğan musulman teşkilâtlarınıñ» davaları boyunca aq qorçalayıcı saasında çalışqan er kes içün tögerek masalar, tedbirler teşkil etilmeli.

Üçünciden, din ve insan aqları (din esasında olğan mahkemeler, yasaqlanğan teşkilâtlar olğan «terrorist davaları») aqqında yazğan jurnalist birleşmelerini qurmaq doğru olur edi. Müimi şu ki, bu birleşmeniñ meseleni añlağan tedqiqatçılar ve mütehassıslar, teşkilâtlarnıñ vekilleri ile bağı, malümatnı teşkermek imkânı ve tuvğanlarınen bağı olmalı.

– Musulmanlarnıñ rolü ne?

– Şübhesiz, mında cemiyetniñ musulman qısmı esas rol oynay. Bu dinniñ ikmetini, dülberligini ve zemaneviy cemiyetke kerekligini er kün isbatlamalı. Bu qıymetlerniñ küzgüsi olıp, insanlarnı İslâmdan qorqmamağa ögretmeli. O, bir Allahnı tanığan dinlerden biri, dünyada aman-aman eki milliard insannıñ eñ büyük qıymetidir.

Pew Research Center tedqiqat teşkilâtınıñ maruzasına binaen, din kütkenlerniñ sayısına köre İslâm hristianlıqtan soñ kele.

Musulmanlar dünyanıñ 49 memleketinde ealiniñ çoqluğı ola. O qadar insannı er vaqıt körmemezlikke urmağa, bastırmağa ve diniy duyğularını bozmağa mümkün degil.

XS
SM
MD
LG