Üç yıl evelsi oktâbrniñ 25-nde Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavinleri İlmi Umerov ve Ahtem Çiygoz Rusiye apsinden azat etildi. Olarnı Rusiye akimiyeti farqlı cinaiy davalar boyunca taqip etti, «Memorial» aq qorçalayıcı merkezi eki qırımtatarını siyasiy mabüs dep tanıdı.
2017 senesi oktâbrniñ soñunda uçaq olarnı başta Rusiyege, soñra Türkiyege alıp ketti, çünki bu memleketniñ prezidenti Recep Tayyip Erdoğan Umerov ve Çiygoz azat etilüvinde aracı oldı. 2020 senesi yüzden çoq Ukraina vatandaşı Rusiye apsinde qala, olarnı Kyiv siyasiy mabüs dep saya, çoqusı da qırımlı ola. Soñki sefer yarımada sakinleri Ukraina ve Rusiye arasındaki deñişim cedveline bir yıl evelsi kirsetildi. Eki qırımtatarnıñ azatlıqqa çıquv yılında Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında yañı deñişim istiqbali aqqında aytıldı.
Resmiy şekilde Çiygoz ve Umerov Rusiye prezidenti Vladimir Putinniñ buyruğı esasında Qırımda azat etilmeli edi. Faqat, rusiyeli advokat Nikolay Polozovnıñ aytqanına köre, onıñ metni gizli qaldı. Çiygoz ve Umerov azat etilgen soñ Habertürk gazetası Meclis azaları Türkiyede casuslıq ve öldürüv azırlağanında qabaatlanğan rusiyeliler Aleksandr Smirnov ve Yuriy Anisimovğa deñiştirilmesi mümkün edi, dep yazdı. Amma bu malümat resmiy şekilde tasdıqlanmadı.
İlmi Umerovnıñ tutuluvı aqqında 2016 senesi mayıs ayında belli oldı. Onı ATR telekanalınıñ yayınında «Rusiyeni Qırım, Donetsk ve Lugansktan ketmege mecbur etmek kerek» cümlesi içün qabaatladılar. Rusiye FSBsi ve mahkeme bu sözlerni separatizmge çağıruv dep tanıdı. 2017 senesi sentâbr ayında Rusiye kontrolindeki Aqmescit rayon mahkemesi Meclis reisiniñ muavinini «Rusiye topraq bütünligini bozmağa çağırğanında» qabaatlap, eki yıl yaşav tarzı koloniyasında qalmasına üküm etti. İlmi Umerovnıñ Qırım.Aqiqatqa aytqanına köre, o, Rusiye quvetçileriniñ oña qarşı açqan cinaiy davanıñ resmiy statusını alâ daa bilmey.
Üküm işke tüşürildi, ve biz başta istinaf arizasını berdik, amma soñra keri çektik
– Putinniñ o buyruğını alâ daa körmedik ve tafsilâtlarını bilmeymiz. Bizni afu etken olsalar, dava qapatılmalı. Üküm işke tüşürildi, ve biz başta istinaf arizasını berdik, amma soñra keri çektik. Üç yıl evelsi oktâbrniñ 21-nde koloniyağa ketecek edim. Rusiye ve Türkiye prezidentleriniñ añlaşmasınen azat etilecegimizni bayağı keç eşittik. O vaqıt birisi maña bu Qırımdan quvulmaq kibi bir şey olacağını aytsa edi, men, büyük ihtimalnen, vazgeçer edim. Bundan ğayrı, putin eki Rusiye nişancısını Türkiye apishanelerinden çıqarğanını bilmegen edik. Bunı Kyivde Türkiye kütleviy haber vastalarından oqudıq. Kimge aytsam – er kes şimdi Qırımğa barmaq telükeli olğanını dey. Pek isteyim, amma şimdi çarem yoq. Yarımadadaki soy-soplarım ve dostlarımnen bağımnı bir kün bile üzmedim.
İlmi Umerovnıñ qayd etkenine köre, o, siyasiy sebeplerden açılğan davalar boyunca mahküm etilgen ve Rusiye apishanelerinde tutulğan qırımtatarlarğa yardım etmege ve milliy areketke uzaqtan qol tutmağa devam ete.
– Olarnıñ azat etilüvi ilk evelâ Putinniñ qararınen bağlı. Qırımnı Rusiyeniñ bir parçası olaraq sayğanı içün qırımlı siyasiy mabüsler meselesini muzakere etmey. Ukraina prezidenti Volodımır Zelenskıy şimdige qadar oña uyıp, bu meseleni kötermegen edi.
Ahtem Çiygoznı Rusiye quvetçileri 2015 senesi yanvar ayında Aqmescitte tuttı – 2014 senesi fevralniñ 26-nda Qırım Yuqarı şurasınıñ binası ögünde Ukraina topraq bütünligine qol tutuv mitinginde iştirak etkeni içün. 2017 senesi sentâbr ayında Rusiye kontrolindeki Qırım Yuqarı mahkemesi siyasetçini qalabalıqlarnı teşkil etkeninde qabaatlap, sekiz yıl koloniyada qalmasına üküm etti. O, qabaatını tanımadı ve eki yıldan çoq SİZOda yattı. Şimdi Ahtem Çiygoz, onıñ fikirince, Qırım meselesinde areketsiz olğan Ukraina akimiyetini ve halqara qurulışlarnı tenqit ete.
Çiygoz soyadınıñ ağır yüküne baqmadan bütün tuvğanlarım Qırımda buluna
– Qırımğa barıp olamayım, çünki Ukraina halq deputatlarından biri olaraq Rusiye sanktsiyaları altında bulunam. Evge qaytmamnı Rusiyenen bağlamayım – yalıñız Ukrainanen. Çiygoz soyadınıñ ağır yüküne baqmadan bütün tuvğanlarım Qırımda buluna. Ne yazıq ki, yañı Ukraina akimiyetiniñ Qırım meselesinde tam areket yolu bar dep aytıp olamayım. Davam Halqara ceza mahkemesindeki Ukrainanıñ Rusiyege qarşı davasında buluna, faqat Avropa insan aqları mahkemesinde şikâyetlerimiz baqılmay. Bir hulâsa çıqardım, Rusiye lobicileri halqara qurulışlarda qırımtatarlarnen bağlı davalarnıñ sozulması içün elinden kelgenini yapa. Ebet, Ukraina akimiyetiniñ ara-sıra videokonferentsiyalarda Qırım aqqında hatırlatması yeterli degil.
Ahtem Çiygoz Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarovnıñ aytqanlarını tasdıqlap, faaller 2020 senesi mayısnıñ 3-nde keçirilecek olğan, amma koronavirus epidemiyası sebebinden lâğu etilgen işğal etilgen Qırım yürüşi ğayesinden vazgeçmedi.
Yürüş – bu piar kampaniyası degil, küreş şekillerimizden biri
– Yürüş – bu piar kampaniyası degil, küreş şekillerimizden biri. Biz sovetler vaqtında da Qırımğa cayav qaytqan edik, Keriç boğazını balalarnen yaldap keçtik. Bizni çıqara ediler, yibermey ediler. Şimdi ise Qırımğa kiriş tek apishane degil, ayat telükesi taşıy. Amma kene de yürüş olacaq, dep tüşünem. Biñlernen ukrainalı biznen beraber canlı qalqan olaraq ketse, doğru olur dep tüşünem – silâsız, barışıq. Bu Ukrainanıñ Qırımda olğanını müim köstergiçi olur edi. Baarde bazı halq deputatlarınen, hususan «Avropa birdemliginden» iştirak aqqında añlaştıq. Böylece prezident Zelenskıyge iç bir muzakerelerde, biz celp etilmegen iç bir halqara platformada Qırım kiçik para olmaycağını añlamağa imkân berdik.
Ukraina Yuqarı Radasınıñ İnsan aqları vekâletlisi Lüdmila Denisova, Rusiye apishanelerinde tutulğan ukrainalı siyasiy mabüslerniñ farqlı sayısı aydınlatqan edi: 113-ten 115-ke qadar. Qırımtatar resurs merkeziniñ cedvelinde 86 qırımlı siyasiy mabüs bar. Rusiyeli advokat Nikolay Polozov Ukraina akimiyeti olarnı azat etüv meselesinde ne içün ilerilev olmağanını tüşüne.
Şimdi qırımlılarnen bağlı muzakerelerniñ ne basamaqta olğanını ancaq tahmin ete bilemiz
– Kreml, bu insanlarnıñ taqdirini eyiliştirmek içün ğayret köstermege istemey. Ahtem Çiygoz ve İlmi Umerov deñiştirildi, çünki o vaqıt Rusiyeniñ Suriyenen bağlı ciddiy bir geopolitik merağı bar edi. Türkiye – bu meydançıqta müim bir oyuncı, ve büyük añlaşmalar çerçivesinde bu insanlarnıñ taqdiri çezilgen edi. 2019 senesiniñ deñişiminde BM Halqara mahkemesiniñ deñiz uquqı qararı yer aldı, o, Rusiyeni 2018 senesi noyabr ayında zapt etilgen ukrainalı deñizcilerni azat etmege mecbur etti. Kreml daa 11 siyasiy mabüsni, şu cümleden Qırımdan olğanlarnı da azat etti. Şimdi Rusiyeniñ böyle bir merağı yoq. Kremlniñ bu reinelerini tutmaq azat etmekten daa paalı olacaq şaraitler yaratılmalı, demek. Şimdi qırımlılarnen bağlı muzakerelerniñ ne basamaqta olğanını ancaq tahmin ete bilemiz.
Nikolay Polozovnıñ fikirince, Ukraina qırımlı siyasiy mabüsler meselesinde Kremlni iqna etip olamaz – şunıñ içün Kyiv bu işke Rusiyege siyasiy ve diplomatik tesir aleketleri olğan ğarbiy ortaqlarını celp etmeli.
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)
