İnsanlar Qırımnı daima sağlıq içün kurort olaraq körgen edi, eglence içün degil, sağlıq içün, deñizi de, avası da fayda ketire edi. Qırım yarımadasınıñ inkişafı onıñ şifahane statusınen bir kele edi.
Daa çarlıq Rusiyesi zamanında mında veremni tedaviylemege kele ediler, mında şifahaneler qurulğan edi. Sovetler Birligi vaqtında da Qırım umumbirlik şifahane statusını aldı, mında pansionat, şifahane, sağlıq müessiselerini qurmağa devam etkenler, verem ile küreş müessiseleri de quruldı – em balalar, em büyükler içün. Sovetler Birligi dağılğan soñ Ukraina Qırımnıñ şifahane statusını qayğırıp qorçalağan edi. Yarımadanıñ bir çoq yeri qoruq ve qorulğan yer statusını aldı. Sanayı ve qurucılıq yarımada iqtisadiyatınıñ prioriteti olmadı, Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ inkişafında turistik ve şifahane vektorlarınıñ inkişafını saqlap qalmaq müim edi.
80-inci yıllarda Qırımğa Orta Asiyadan qaytqan qorantama baqıp, anamnıñ hastalığı tez-tez ketkenimizniñ sebebi oldı, dep ayta bilem. Orta Asiyada ilerilegen astma onı ket-kete daa çoq raatsızlap başladı. Boğuluv tutuvları bütün ailemizni pek qorquzğan edi. Qırımğa kelgen soñ anam tutuvlardan aman-aman birden qurtuldı, tedaviylenmedi bile. Soylarımız Orta Asiyadan kelip, mındaki avağa toyalmağan edi. Qırım avası bile şifalı edi. Mında «edi» aytmaq müimdir. Ne yazıq ki, soñki altı yılda Qırım avası şifasını coydı, bir çoq yerniñ avası ise ekolog ve ekimlerni qasevetlendire.
Soñki altı yılda Qırım avası şifasını coydı, bir çoq yerniñ avası ise ekolog ve ekimlerni qasevetlendire
Qarasuvbazar misal olsun. Büyük Qarasuv özeni vadiyisinde yerleşken şeerniñ asırlar devamında temiz ekologiyası ve şifalı avası bar edi. Eski bay çiftligi yerinde halq arasında «Qarılğaç» olaraq bilingen verem ile küreş hastahanesini sebepsiz qurmağanlar. Amma Qarasuvbazar avasına şimdi ne oldı? Felâket oldı. Şeer küçlü kirletüv yerleri ortasında qaldı.
Şeerden şimalde Qırımda küçlü bir «Tavrida» yolu peyda oldı. Maşinadan çıqqan gazlar şimaliy yellernen şeerge kele, ava ağır metal ve is gazınen tola. Yol qurucıları vade etken orman yolağı yoq ve saçqanları körünmey.
Şarqta, bir vaqıtları Büyük Qarasuv sailindeki şeerniñ raatlıq alanında, qomşu Rusiye yatırımcısından büyük issihane kompleksi peyda oldı. İssihane gazları artıq Qarasuvbazar avasını muntazam sürette ve bol-bol Mendeleyev cedveliniñ himiyeviy elementlerinen toldura. Cenüpni birden bir qaç yer kirlete – Kefe yolu ve küçlü Ulyanov ocağı, onıñ tozu etraftaki çoq yerni qapata. Soñki yılları ocaq bütün küçünen çalışa, «Tavrida» yol qurucılığınıñ köşeli çaqıl ihtiyaclarını qarşılay. Ocaq dağnı tolusınen «aşap bitirdi» ve başqa tarafından «köründi», Qırım dağlarınıñ töpelerinden birini yoq etti, yel gülüni ve yerastı suvlarınıñ yerini deñiştirdi.
Şimdi şeerden ğarpta da avanı kirletken bir yer peyda oldı. Mında Rusiye boru tel ordularınıñ bir qısmı yerleşti. Arbiyler Büyük Qarasuvnı qapatıp, gece-kündüz suvnı Qırım paytahtınıñ ihtiyacları içün çeke. Dizel generatorları ve pompalar o qadar gürüldey ki, ses kilometrlerge kete. Amma ses eñ qorqunç şey degil, küçlü generatorlarnıñ toqtamağan işinden köterilgen is tumanınıñ bulutları qat-qat qorqunç ve telükelidir.
Qarasuvbazarlı tanışlarımdan sıq-sıq eşitip başladım, yerli sakinlerni aqciger problemleri, hususan allergiya raatsızlay. «Qarılğaçtaki» ğarip hastalarnı endi aytmayım, bu avanıñ artıq olarğa faydası yoq.
Aynı vaziyet, öz hususiyetlerinen, yarımadanıñ diger regionlarında da qayd etile.
Qırım kurort regionı olıp qala, amma artıq şifahane degil. Ne deñiz suvınıñ keyfiyeti, ne de ava keyfiyeti artıq şifalı degil. Bir vaqıtları şifasınen belli olğan Qırım avası hususiyetini coydı. Ve eñ kederlisi şu ki, vaziyet ket-kete daa beter ola…
Zarema Seitablayeva, qırımlı, bloger (müellifniñ adı ve soyadı telükesizlik maqsadınen deñiştirildi)
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün