UNESCO tizgen ğayıp oluv telükesi altında bulunğan dünya tilleri atlasında qırımtatar tili de bar. 2014 senesinden soñ yarımadanıñ Rusiye akimiyeti umumtasil mekteplerde qırımtatar ve ukrain tilleriniñ derslerini pek endirdi.
Qırımtatar Milliy Meclisi, qırımtatarlarnı ana tilini mektepte ögrenmek aqqından marum eteler, dep çoq bildirgen edi. İşğalden soñ yarımadada qabul etilgen «anayasanıñ» 10-uncı maddesi qırımtatar, ukrain ve rus tillerine devlet tili statusını bere. 2017 senesiniñ soñundan başlap esas Ukrainada qırımtatar tilinde ders berilgen sınıflarnı açıp başladılar. Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında aytıldı.
Qırımtatar cemaat erbabı Emine Avamileva, resmiy statistikağa köre yarımada mekteplerinde qırımtatar tiliniñ vaziyeti aqqında Qırım.Aqiqatqa tarif etti.
– Açıq menbalarğa köre, yani Qırım Cumhuriyeti tasil nazirliginiñ saytına köre, al-azırda tahminen 31 biñ insan qırımtatar tilini fen olaraq ögrene – ya terenden, ya da fakultativ olaraq, ya da ders tışında. 6,5 biñ bala ise, talebelerniñ 3,1%-ı, qırımtatar tilinde tasil ala. Umumen qırımtatar tilinde tasil bergen 15 umumtasil mektep bar, anda 237 sınıf ve 5 biñ talebe bar. Aynı vaqıtta 22 mektepniñ rus tilli sınıflarında 1,7 biñ balalı 117 qırımtatar sınıfı bar. Ocalar yetmek kerek, çünki qırımtatar tili ve edebiyatı içün olarnı Qırım müendislik ve pedagogika universiteti azırlay, böyle bölükler Qırım federal universitetinde de bar.
Emine Avamilevanıñ aytqanına köre, soñki yılları qırımtatar tilini fen olaraq ögrengen talebelerniñ sayısı ep eksile ve bu saada dersten tış ögrenüv arta.
Bugün qırımtatarca devlet tili olaraq – yalıñız bir taqlitEmine Avamileva
– Tögerek masa ve munaqaşalar keçirdik, qırımtatar ve ukrain tilleriniñ Qırımda devlet tili olaraq qullanılmasını belgileycek uquqiy mehanizmni açmaq içün muracaatlar yollağan edik. Ne yazıq ki, bu mehanizm yoq. Bugün qırımtatarca devlet tili olaraq – yalıñız bir taqlit. Amelde ise o, tek qoranta içinde turmuş qonuşuv tili qaldı, Qırımnıñ cemaat ve siyasiy ayatında ise qullanılğanını körmezsiñiz. Em de Qırım müendislik ve pedagogika universitetinde qırımtatar tili ve edebiyatı mütehassıslarını azırlağan fakültetke vesiqalar qabul etilgenini eki-üç kere ilân etmege mecbur ediler. Yıl-yıldan mezunlarnıñ sayısı daa az ola.
Ukraina prezidentiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki daimiy vekiliniñ muavini Tamila Taşeva, memleket akimiyetiniñ tamır halqlardan biriniñ til inkişafında menfaatı bar, dep işandıra.
Temsilciligimiz qırımtatar halqınıñ rolüni añlayTamila Taşeva
– Temsilciligimiz qırımtatar halqınıñ rolüni añlay, Meclisniñ bütün teşebbüslerine qoltuta ve daa evel çezilmegen problemlerniñ al etilmesine yardım ete. Şimdi bir qaç Ukraina aliy oquv yurtunda – Tavriya milliy universitetinde, Kyiv milliy universitetinde – qırımtatar tili ve edebiyatı ögrenile. Bu tilniñ inkişafı bizim içün de pek müim, şunıñ içün yaqın vaqıtta onıñnen oğraşacaq milliy merkez açılmasına yardım etecekmiz. Ukrainanıñ Tamır halqlarınıñ aqlarını belgilegen qanunlar qabul etilse, qırımtatar tilini ögrenüv meselesi ekinci derecege çıqacaq.
2019 senesi dekabr ayında Ukraina Anayasasınıñ Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ statusınen bağlı Anayasa komissiyası erkânındaki işçi gruppanıñ sabıq azası Arsen Jumadilov Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında tamır halqlar qanun leyhasınıñ ve diger vesiqalarnıñ vaziyetini aydınlattı:
«İşçi gruppanıñ üç vazifesi bar edi. Birincisi – Anayasanıñ 10-uncı maddesinen (qırımtatar milliy-territorial muhtariyetinen bağlı – QA) bağlı deñişmeler leyhasınıñ azırlanması, ekincisi – Ukraina tamır halqları qanun leyhasınıñ azırlanması, üçüncisi – qırımtatar halqı statusınıñ qanun leyhasınıñ azırlanması. 2018 senesi yazda işçi alt gruppalar bu vesiqalarnı azırladı, ihtar almadıq, ve şimdi olar işine devam etmege azırlar. Umumen olar azır, yani ekspertlerniñ muzakeresi keçti, ve siyasiy seviyege çıqıp, cemaat muzakeresine çıqarmaq mümkün. Meraqlanğan şahıslar bu qanunlarnıñ maqsatqa ve vaqıtqa uyğun olıp olmağanını laf ete bile, amma anda yazılğan normalarnen bağlı şübheler olmamalı».
«Qırımtatar resurs merkeziniñ» yolbaşçısı Eskender Bariyev qırımtatar tilinde ukrain oquv qullanmaları problemlerini qayd ete.
Qırımtatar tilini ögrenecek laboratoriya ve institutlarnıñ işi olmaq kerekEskender Bariyev
– Maqsatlı programmalar olğanını aytıp olamayım, amma «Tasil» qanunı çerçivesinde tamır halqlar faktorına emiyet berilgenini tasdıqlay bilem. 2014 senesine qadar Qırımda belli teşkilâtlar çalıştı, olar qırımtatar tili ögrenilgen mekteplerni açmağa tırıştı ve derslikler neşir etti. Şimdi Geniçesk rayonında qırımtatar sınıfları açıla, amma ileride dersliklernen bağlı ciddiy problemler olacağına oşay. Olarnı qırımtatarlarnıñ avdeti ve yerleşüvinen bağlı devlet programmasına köre til terenden ögrenilgen mektepler içün çıqarmaq kerek. Qullanmalar bütün sınıflar içün azırlanmadı. Qırımtatar tilini ögrenecek laboratoriya ve institutlarnıñ işi olmaq kerek.
Eskender Bariyevniñ fikirince, esas Ukrainada qırımtatar tilinde tasil aluv içün yahşı şaraitler yaratılmalı. Bundan soñ qırımtatarlar kelip, bu tasilni almağa isteycektir.
Bugünde-bugün qırımtatar kimligi içün büyük telüke olğanını köremizEskender Bariyev
– Qırımtatarlarnıñ çoqusı ana tilini yahşı bilmey. Bugünde-bugün qırımtatar kimligi içün büyük telüke olğanını köremiz ve bu problemni çezmek içün çeşit leyhalar çerçivesinde regionlarda memleket içinde köçip kelgenlernen çalışamız. Bunıñnen beraber, ukrainalılarğa tek qırımtatar tili aqqında degil, tamır halqnıñ tarihı aqqında da malümat bermek içün çeşit ğayeler azırlaymız. Ukraina devletiniñ bu problemge olğan munasebetini tek qabul etken vesiqalarğa köre añlamaq mümkün. Qırımtatar tilinen bağlı müsbet fikirler şekillendi dep ayta bilemiz, amma 2019 senesi akimiyet deñişti, yañı insanlar keldi. Bağ olmalı, bu til ğayıp oluv telükesi altında bulunğanını ve Ukraina içün onı saqlap qalmaq maqsadınen devlet siyasetini alıp barmaq müim olğanını añlatmaq kerek.
(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)
Andrey Gevko, 2017 senesi sentâbr ayından berli Qırım.Aqiqat Radiosında çalışa. Jurnalist ve haber diktorı olıp başlağan edi. Şimdi radio yayınlarınıñ teşkiliy muarriridir.
