Qırımdaki blackout: dört yıldan soñ

Cuma künü, noyabrniñ 22-nde, Herson vilâyetinde kimligi belli olmağan insanlar tarafından elektrik naqil hatları bozulğan ve Qırım esas Ukrainadan elektrik energiyasını alamağan ilk künden dört yıl keçti. Rusiye yarımadanı işğal etmezden evel Qırımdaki elektrik energiyası Ukrainanıñ diger regionlarından temin etilgen edi.

2015 senesi noyabr ayında Rusiye memurları Qırımda fevqulâde vaziyetni ilân etti, elektrikler söndürilmege başladı. Dekabr ayında Rusiye prezidenti Vladimir Putin Kuban energoköprüniñ ilk ağını işletti – daa soñra dördü çalışıp başladı. Bundan ğayrı, rusiyeliler Qırımğa mobil generator tertibatlarını qoydı, ve 2018 senesine qadar eki yañı elektrik stantsiyası quruldı. Amma ara-sıra yarımadada ışıqlar kene de söndürile.

Rusiye energetik inkişaf fondunıñ müdiri Sergey Pikinniñ fikirince, Rusiye Qırımnıñ elektrik energiyasınen teminlev meselesini al etti, amma ağlarnı bütünley qurmadı.

– Şimdi er şey stabil. Qırımnı Rusiyeniñ cenübiy energosisteması ile birleştirgen energetik köpür ve Aqmescit ve Aqyar civarında eki yañı gaz elektrostantsiyası işke başlağan soñ yedek büyük oldı. İnkişaf ve turizm, sanayı imkânı bar ve ilâhre. Eki issilik elektrostantsiyası çalışıp başlağan soñ köpür sazlayıcı, yedek energosisteması oldı, onı kerek olğanda işleteler. Şimdi o, başında olğanı kibi kerekmey. Aynı vaqıtta içki energetik hatlar ciddiy yañartuvğa muhtac. Olar eski, Sovetler Birligi zamanında olarnı kimse tamir etmedi. Yani birinci mesele – energiyanı almaq, ekincisi – onı dağıtmaq. Al-azırda hatlarnıñ rekonstruktsiyasına federal bücetten ayrı para berile – onlarnen milliard ruble. Bu olmasa, energiya er bir sakinde olmaycaq.

Sergey Pikinniñ fikirince, elektrik energiyasına artqan ihtiyac yarımadanıñ askeriyleştirilüvinen degil de, Qırımda turizm inkişafınen bağlı. Ukrainanıñ sabıq energetika ve kömür sanayısı naziriniñ muavini Vadim Ulida, Ukraina energetik hatından kesilgende Qırım elektrik ihtiyaclarınıñ tek 30%-ını qarşılağan edi.

– Rusiye bayağı para sarf etken soñ, şimdi Qırım özüni öz generatsiyasınen temin ete. Eki issilik elektrostantsiyası beraber aman-aman 900 megavatt işlep çıqara. Elbet, kesilüv Qırım içün ciddiy bir darbe oldı, Rusiye aşıqışnen temelli areketler yapmağa mecbur oldı. Bütün memleketten mobil generator tertibatları ketirilgen edi, Qırımnıñ energosisteması ise bir qaç ayrı parçağa bölündi. Vaziyet tek energokopür kirsetilgen soñ tüzeldi, yarımadanıñ sisteması toplanıp, Rusiyege qoşuldı. Başta az berip, ardı-sıra arttırğan ediler. Eñ esası – energokopür, aqım sıqlığınıñ tertiplevini temin etmekte. O vaqıt Qırımnıñ energiyanen teminlevini ğayrıdan tiklemek içün 3-4 milliard dollar para kerek, dep esaplağan ediler.

Vadim Ulida, Ukrainanıñ işğal etilgen Qırım siyaseti ardı-sıra olmalı, dep tüşüne: yarımadanı elektrik energiyasında kesmege qarar berilgen olsa, buña esaslanmaq kerek, demek.

– Ukraina ve Qırım munasebetleri – iqtisadiyat meselesi degildir. Bu siyaset meselesi, işğal etilgen topraqlarnı qaytaruv ve Ukraina ve Rusiye arasındaki munasebetler meselesidir. Siyaset bu tarafta inkişaf etecek, dep tüşünem.

Ukraina prezidentiniñ Qırım vekiliniñ muavini Tamila Taşeva, dört yıl evelsi Kyivniñ yarımada siyaseti «aşağıdan yuqarı şekillendirilgen edi», dep fikrini ayttı.

– Qırımnı elektrik energiyasından kimler kesti alâ daa isbatlanmadı. 2015 senesi küzde naqliyat seferlerini blok etüv, daa doğrusı işğal etilgen topraqqa mal ketirilüvini blok etken vatandaş aktsiyası keçirilgen edi. Neticede Qırımğa mal ketirilüvini tertiplegen №1025 ükümet qararı qabul etildi, noyabrniñ 21-nde ise blackout başlandı. Devlet akimiyeti organlarını aytsaq, Ukraina tarafı mesüliyetni öz boynuna almadı. O vaqıt memuriy sıñırda turğan vatandaş cemiyetiniñ vekilleri ve faaller de mesüliyetli olğanını aytmadı. Neticede Ukraina ve Rusiye arasında Qırımnı energiyanen teminlev añlaşması uzatılmadı.

Tamila Taşevanıñ qayd etkenine köre, halqara gumanitar uquqı ceetinden, işğal etilgen topraqnıñ ealisi ve insanlar içün keyfiyetli yaşayış şaraitlerinden tamamen Rusiye mesüliyetli ola.

– Qırımda işlep çıqarılğan ve Rusiye tarafından Qara deñiz tübünden berilgen elektrik energiyası Qırım ealisini temin etmek içün yeterli olmaq kerek. Arbiy bölük ve büyük müessiselerni aytsaq, elbet, bu maqsadlarğa elektrik energiyası yetmemesi mümkün. Mence, mesken yerlerde elektriklerniñ kesilüvi bunıñnen bağlı ola bile. Bu vaziyette Rusiye mesüliyetli ola. Energiyanen teminlev meselesi Rusiye tarafından Ukrainağa iddia olaraq da çıqarıla bile – eñ azından, böyle beyanatlar olğan edi – amma halqara gumanitar uquqı Rusiyeni mesüliyetli dep saya. Şu sebepten bu meselede Ukrainağa olğan iddialar sebepsizdir.

«Asker» cemaat teşkilâtınıñ reberi, ATR qırımtatar kanalınıñ saibi Lenur İslâmov emin ki, 2015 senesi Ukraina Qırımnen hususan elektrik energiyasınen alış-veriş yapamaz edi.

– Rusiyeliler, esas topraqtan Qırımnen ticaret yapqanlarnıñ güzel zamanları kelmesine yol açtı. Büyük kâr oldı, çünki Rusiye bütün mahsulatnı avadan ketirip olamay edi. Bu bir yıl devam etti. Liderlerimiz bunı aytqan edi, barmağan yerleri qalmadı: nasıl ola da, qanda ticaret yapasıñız? Ukraina memurları ve iş adamları Qırımğa böyle baqqan edi. Neticede bir ay ögüne sentâbrniñ 20-nden başlap qamaçav olacaq, dep ihtar ettik, amma bizni eşitmediler. Yarımadanıñ memuriy sıñırında 400 yük maşinasını toqtattıq. Rusiyenen «Qırım federal okrugına» elektrik energiyasını berüv añlaşması tizilgen edi. Onı rublelernen ödegen ediler, Rusiye bankındaki esapqa! Ukraina memurları ketmemiz içün millionlarnen dollar teklif etti… Biz Mustafa Cemilevnen külgen edik.

Lenur İslâmov, Ukraina akimiyetiniñ Rusiye ile Qırımğa elektrik energiyasını berüvnen bağlı yañı añlaşmanı «gizli imzalap olamağanını» vatandaş faalleriniñ ğalebesi dep adlandıra.

– Yani ukrainalılarğa yekâne siyasiy millet adını taşımaq şanını qaytardıq. Bu pek müim. Duşman ücüm etken olsa, qorunmaq içün bütün usullarnı qullanacaqmız – eñ azından vatandaşlarımıznıñ qanında ticaret yapmaycaqmız. Al-azırda «Asker» birleşmemiz memuriy sıñırda qalıp, vaziyetni közete. Yapa bilecegimizni yaptıq.

2016 senesi baarde rus energoköprüniñ dördünci pıtağı işini başlağanına baqmadan, Qırımda yarıq söndürmeleri devam etmekte. 2015 senesi dekabrinden itibaren Herson vilâyetinde energetik tiremeleri bozulğan soñ, Ukrainadan Qırımğa elektrik energiyası berilmey. Şimdilik Qırım öz generatsiyasını, Rusiye generatorları ve Kuban energoköprüniñ elektrik ağını qullana.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)