İrına Şerşova
Aqmescit – Keçken afta işğal etilgen Qırımda eñ müim haberlerden biri mart 29 künü keçirilgen qırımtatar halqı Qurultayınıñ nevbetten tış sessiyası oldı. Tedbir bir sıra hususiyetlernen belgindi.Birinciden, qırımtatarlar kütleviy sürette Vatanğa avdet etip başlağan zamanından berli Qurultay ilki kere Aqmecitte degil de, Bağçasarayda ötkerildi. Bazı mühbirler, bunı havfsızlıq tedbirlerinen añlattılar, digerleri Bağçasaray, qırımtatar hanlığınıñ paytahtı olğanı içün bunda tarihiy timsaller kördiler.
Ekinciden, keçken sessiyada yalıñız qırımtatar gimni yañgıradı, pekingen an-anege baqmadan, ukrain gimnini qoymadılar.
Niayet, üçünciden, milliy keñeşniñ toplaşuvlarında daimiy sürette iştirak etken Turkiye ve Romaniya diasporaları vekilleriniñ yoqluğı – Kiyev ve Turkiye ile avia yollarnıñ kapatıluvınen añlatıldı. Diaspora vekilleri yerine – Tatarstan Prezidenti Rustam Minnihanov ve Rusiye müftiyler Şurasınıñ reberi Ravil Gaynutdin keldiler. Rusiye musafirlerniñ iştiragi qırımtatar milliy areketinñ tarihında yañı saifeniñ açıluvı ve qabul etilgen qararlarğa tesirini belgiledi.
Umumen, bir qaç emiyetli qarar çıqarıldı. Bu cümleden, «Qırımtatarlarnıñ tarihiy Vatanında öz kelecegini belgilevi» aqqında vesiqa. Meclis reisi Refat Çubarov bu kibi mesleniñ kün tertibine qoyulması, Qıırım ve qırımtatarlarnıñ halqara cemaatçılığınıñ diqqkat merkezinde bulunuvınen añlattı. Yani Meclis liderleri yıllar devamında irişken maqsad, olarğa bağlı olmağan şaraitlerde yerine keldi, demege mümkün. Bu imkânnı ise, qaçırmaq mümkün degil.
Qarar leyhasında qırımtatarlarnıñ milliy-territoril cumhuriyeti aqqında söz yürütile. Amma, angi devlet erkânında qurulacağı qayd etilmegen. Böyleliknen, qırımlı ekspertlerniñ fikirince, Meclis eki meraqlanğan devlet – Ukraina ve Rusiye Federatsiyasına yol aça ve bu teşebbüske Kim qol tutacağını ngezaret etecek.
Qırımlı ekspert, Sergey Kostinskiyniñ fikirince, böyleliknen, qırımtatar halqını halqara munasebetlerniñ mustaqil azası olaraq qabul etkenlerini istey. Pragmatik olğanını kösterip, kendi menfaatlarını qorçalağanını isbat ete.
Qurultaynıñ daa bir müim qararı, yañı akimite ile işbirlikni qurmaq ya da qurmamaq aqqı Mecliske berildi. Qayd etmeli ki, esasen Meclis azalarınıñ ükümet ve parlamente iştiragi aqqında söz yürütildi.
Bu mesele vekiller arasında büyük munaqaşalarğa yol açtı ve olarnı böldi. Vekillerniñ bir qısımı, ukrain taraflı olıp qalmağa Ve Rusiye yaqlı ükümet ile er angi alâqalarnı kestirmege tevsiye etti. Aksi alda Ukraina ögünde satqın olaraq sayılacaqlarını qayd ettiler.
Diger iştirakçiler, olarnıñ arasında Meclis reisi öz menfaatlarnı tüşünmek kerekligini bildirdiler. Delegatlar, yañı akimiyetni red etüvi, milletniñ diger müim meseleleri. Bu sırada biznes, yekâne telekanalnıñ faaliyeti mümkün olamaycağını, dep ayttılar.
Cemilevsiz keçken Qurultay diger yolğa burdı
Rey berüv neticesinde, birinci grupp vekilleri azlıqnı teşkil ettiler. Qırımtatar lideri Mustafa Cemilev bu akimiyet ile bağ qurmamağa tevsiye etkenini sıq-sıq hatırlattılar. Neticede, razı olmağanlar. Refat Çubarovnıñ areketlerin Cemilevge qarşı hainlik olğanını bildirdiler.
İşbirlik aqqında mesele qırımtatralarnıñ bölünüvine bir siltem olğanı ve Meclis, hususan Çubarovnıñ itibarı alçaqlatacağını körünip tura. Bu qarar sebebinden, Meclisni qıtaiy Ukraina da teñqid ete bile.
Daa bir qarar rusiye grajdanlığınen bağlı oldı. İş yerlerini coymamaq ve vesiqalarnıñ resmiyleştirilüviyen problemlerniñ ögüni almaq içün, rusiye pasportını almaq, amma, aynı vaqıtta ukrain vatandaşlığından da vazgeçmemek kibi neticege keldiler.
Daa tavsilâtlı malümat qırımtatar adliyecileri tarafından biraz soñra berilecegi qayd etildi. Çoqusı qırımlılarnıñ ukrain pasportını qaldırmaq niyeti, Rusiyeniñ yolbaşçılarını da raatsızlağanına oşay. Rusiyede ekinci vatandaşlıqnı gizlegenüvi içün bazılarında para, digerlerinde apis müddeti kibi cezalarnı belgilegen qanun leyihaları peyda olıp başladı.
Ve Qurultayda daa bir muzakere etilgen meselelerden «qırım tatarları» etnonimni deñiştirmek meselesi oldı. Deñiştirmek içün eki sebep bar. Birinciden, "tatarin" sözü XIII-ci asırda Qırımda peyda moğol–tatarlarnen assotsiatsiya olğanı ve bazı tedqiqatçılarğa qırımtatarlarnıñ kelmeşekler olğanını aytmağa aq beredir.
Böyleliknen, «qırımlı» sözü halqnıñ tamır olğanını köstere. Ekinciden, Rusiye Federatsiyasında endi devletniñ saibi olğan «tatar» etnosınıñ mevcutlığı da bir sebeptir.
Em de, Tatarstannıñ olması milliy-territorial cumhuriyetniñ teşkil olunmasına bir mania olacağından qorqu da bar. Tammam bu sebepten Sovetler devirinde qırımtatarlarğa kendi cumhuriyetni qurmağa red etken ediler. Rey berme neticesinde, bu meseleni başqa vaqıtqa qaldırmağa qarar çıqarıldı.
Umumen, qurultay qararları Meclisniñ areket etken yöñelişini daa açıq añlamaq mümün. Soñki aftalar devamında bu organ liderlerniñ suküti, bir çoq ve bu sırada Rusiye temsilcileri yardımı ile yañı akimiyetnen muzakerelerniñ ötkerilgenini tasdiqlay. Qırımtatar milliy areketinde «pragmatizm» yeñgeni ve memnün olmağan siyasetçi ve teşebbüsçilerniñ sesini iş-adamlarnıñ gürültüsi susturğanı belli oldı.
İrına Şerşova, siyasetşınas
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün