«Fikir» rubrikası, mahsus Qırım.Aqiqat içün

Qırımtatarlarnıñ 1917 senesi dekabr ayında ilk Qurultaynı toplaması ve Halq Cumhuriyeti Anayasasını qabul etmesi XVIII asırnıñ soñunda Rusiye imperiyası tarafından devletçiliginiñ yoq etilüvinden berli Qırımnıñ tamır halqınıñ onı ğayrıdan tiklev yolunda eñ küçlü adımı olğandır. 2017 senesi, yüz yıldan berli devam etken repressiya, genotsid ve imperiyanıñ ğayeviy mirasçıları tarafından vatanlarınıñ daa bir işğalinden soñ qırımtatar halqı temsiliy organı vastasınen Ukrayına devletinen siyasiy dialog başlattı.

Temeli Ukrayına tamır halqlarından biriniñ kelecegini belgilev aqqı olacaq Qırımdaki muhtariyetniñ mündericesi ve formatını ğayrıdan baquv bu dialognıñ esas maqsadı edi. Siyasiy esnas 2018 senesi bitse de, ilk evelâ Anayasa deñişmeleri olğan qanun çıqaruv deñişmeleri parlamentniñ 8-inci çağırıluvı tarafından baqılmağan bile. Aslında, uquq ve siyaset saasında alim ve mütehassıs olğanlarnıñ iş neticeleri Ukrayınanıñ tamır halqlarınıñ aqları qanunı qabul etilgeninen üç yıl devamında qısmen ömürge keçirildi.

Mükemmel al

Qırımtatar halqınıñ siyasiy ıntıluvı mükemmel bir al olaraq tasavvur etile bile, bu alda tamır halq toqtamayıp devam etken sağ qaluv küreşinden çekilip, inkişaf ete bilecek. Qırımlılarnıñ bu alğa kelgenini ve inkişaf yoluna çıqqanını kösterecek işaretlerden biri tamır halqnıñ öz kimligini saqlap qaluv ve inkişaf ettirüv imkânı ve şaraitleriniñ kerçek ve qanunnen qorunğanı, qoşma ders olaraq degil esas fen olaraq ana tiliniñ ögrenilüvi, ana tilinde başqa derslerni aluv, memuriy hızmetlerden faydalanuv, onı mahkemede qullanuv ve kütleviy haber vastaları, teatr ve kinoda malümatnı aluv olacaq.

Qararlarnı qabul etüv ve icra etüv qanuniy imkânı da olğan tamır halqnıñ siyasiy aqlarını temin etüv de müim bir işaret ola. Kefil etilgen iştirakniñ yerine ketirüv şekilleri farqlı ola bile. Qırımtatar halqına ve şekillengen topraqqa tesir etken qararlar tek onıñ serbest, ilk ve haber etilgen razılığından soñ qabul etile bile.

Genotsid ve repressiyalar neticesinde aman-aman yarısı ketken halq içün bu tek halqara uquq standartlarına ürmet degil, telükesizlik meselesi de ola. Bularnıñ yerine ketirilüvi qırımlılarnıñ müstemlekeleştirüv, 1944 senesiniñ genotsidi ve 2014 senesiniñ muvaqqat işğali aqibetlerini yeñüvni kösterecek, çünki ortaq aqları ve menfaatları eñ yüksek seviyede temin etildi ve qorçalana – halqnıñ ihtiyacları ve beklevlerine köre Anayasa ve qanunlarnen ve Ukrayına endi qoltutqan halqara uquq standartlarınen.

Demek ki, mükemmel alnıñ müim parçası Ukrayınanıñ suveren, mustaqil, demokratik, uquqiy devlet olaraq inkişafı ola. «Teşebbüs» leyhası kerçekleştirilgende Qırımda fikrini aytqan qadınnıñ fikri böyle edi: «qırımtatarlarnıñ aqlarını temin etüv – aslında bütün ukrayın halqınıñ, Ukrayınanıñ özüniñ aqlarını temin etüvdir. Ukrayına qırımtatarlarğa ne vaqıt aq berse, o aqlarınen özüni de temin eter».

Tamır halqlar ve öz muqadderatını belgilev

2021 senesi iyül ayında Ukrayına Yuqarı Radası «Ukrayınanıñ tamır halqları» qanunını qabul etti. Tamır halqlarnıñ, hususan qırımlılarnıñ añlam ve aqlarınıñ Ukrayına uquq kerçekligine kirsetilüvi eki meyilniñ neticesi oldı. Birincisi – halqnıñ ekseriyeti özüni Qırımda, böylece Ukrayınada tamır halq olaraq tanıması ve tanıtması. Ekincisi – Ukrayına cemiyetinde qırımtatar halqınıñ Ukrayınanıñ tamır halqı, Qırımnıñ ise halq şekillengen, halq olaraq kimligini saqlamağa ve inkişaf ettirmege tırışqan yekâne Vatanı olaraq tanılması ve pekitilüvidir. Bu eki tendentsiya bizni tamır halqlarnıñ aqlarını temin etüv ve qorçalavnı belgilegen ve tertiplegen halqara uquq saasına alıp kete.

Öz muqadderatını belgilev aqqı BM Halqara mahkemesi tarafından halqara uquqnıñ eñ müim temellerinden biri olaraq tanıldı. Bu aq esasında halqlar siyasiy statusını belgiley ve iqtisadiy, içtimayi ve medeniy inkişafını temin ete. Öz muqadderatını belgilev aqqı Halqara vatandaş ve siyasiy aq añlaşması, Halqara iqtisadiy, içtimaiy ve medeniy aqlar añlaşması ve BM tamır halqlarnıñ aqları beyannamesinde bildirile. Böylece, BM Tamır halqlarnıñ beyannamesi yañı bir aq ketirmeyip, tamır halqlarnıñ da bütün halqlarnıñ musaviyligi esasında öz muqadderatını tayin etüv aqqı bar, dep qayd ete. Öz muqadderatını belgilev aqqı BM Beyannamesinde pekitilgen bütün aqlarnıñ temeli ola, yerine ketirilmese, başqa iç bir aq bütünley ömürge keçirilmey. Aynı vaqıtta, Beyanname tamır halqlar öz muqadderatını tayin etüv aqqını yerine ketirip, halqara uquqqa uymalı ve suveren ve mustaqil devletlerniñ topraq bütünligini bozmamalı, dep qayd ete.

«Ukrayınanıñ tamır halqları» qanunı BM tamır halqlarnıñ aqları Beyannamesine qısmen uyğan ortaq aqlarnıñ pekitilüvinen beraber qanun inkişafında müim bir adım belgilese de, qırımlılarnıñ ekseriyeti emin ki, aq ve siyasiy-uquqiy ceetten ıntıluvlarınıñ kerçek tanıluvınıñ işareti tamır halqnıñ öz muqadderatını tayin etüv aqqına esaslanğan milliy-territorial muhtariyetniñ kirsetilüvi ola. Qanunğa köre, «Ukrayına Tamır halqlarınıñ Ukrayına erkânında öz muqadderatını tayin etüv aqqı bar, Ukrayına Anayasası ve qanunları çerçivesinde siyasiy statuslarını belgiley, iqtisadiy, içtimaiy ve medeniy inkişafını serbest bir şekilde kerçekleştire».

Devletniñ Anayasada qayd etilgen Ukrayına tamır halqlarınıñ inkişafına yardım etmek mecburiyeti qanun seviyesinde pekitilgen Anayasa sıñırlarında öz muqadderatını tayin etüv aqqınen beraber devletniñ tamır halqlarnıñ etnik, medeniy, til ve din özgünligiñ inkişafına ve tamır halqlarnıñ öz muqadderatını tayin etüv aqqınıñ temin etilüvine yardım etken devlet qıdırıluvını sıñırlamayıp, rağbetlendire ve yardım ete. Devlet öz muqadderatını tayin etüv aqqını yerine ketirüvniñ şekil ve mehanizmlerini saylap, Ukrayına Anayasası ve qanunlarına deñişme kirsetilüvini köz ögüne alğan qararlarnı (tamır halqnıñ serbest, ilk ve haber etilgen razılığı alınsa) azırlay, qabul ete ve yerine ketire bile.

Muhtariyetniñ maqsadı: zıddiyetler vs dekolonizatsiya

BM Tamır halqlarnıñ aqları beyannamesiniñ 4-ünci maddesi tamır halqnıñ öz muqadderatını tayin etüv aqqını yerine ketirüv şekli olaraq muhtariyet aqqını pekite. Ortaq aqlarğa riayet etüv ve topraq muhtariyetleriniñ kirsetilüv müimliginiñ maqsadı sıq-sıq hususan Avropada çoq etnik regionlarda etnik/til gruppaları/cemiyet/azlıqlar arasında zıddiyet telükesini eksiltmek ola. Zaten Qırımda keçmişte qavimlerara bir zorbalıq zıddiyeti olmağanı içün tamır qırımtatar halqınıñ muhtariyet aqqı «zıddiyetniñ ögüni aluv» olaraq pek aktual degil. Tamır halqlarnıñ öz muqadderatını belgilev, muhtariyet ve inkişaf aqqını yerine ketirüv ıntıluvı aqqında aytılğanda ahlâqiy temel ve maqsat esas devlet olmağanda müstemlekeleştirüv ve genotsidiniñ bozucı ve menfiy aqibetlerini tanımaq müimliginen bağlı.

Bu aqibetlerniñ tanılması tamır halqlarnıñ ihtiyacları ve menfaatlarına köre ortaq aqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesi ve yerine ketirilmesi kerek olğanını aktual yapa. Müstemlekeleştirüv aqibetlerini yoq etüvniñ esas aleti olaraq muhtariyetniñ quruluvı tamır halqnıñ özgün toplulıq olaraq, müstemlekeleştirüv, 1944 senesiniñ genotsidi ve 2014 senesiniñ vaqtınca işğali sebebinden yoq etüv telükesi altında bulunğan kimlik markeleriniñ saqlanuv imkânlarını arttıra.

Tamır halqnıñ öz muqadderatını tayin etüv aqqını yerine ketirüvniñ semereli bir vastası olaraq muhtariyet çeşit şekillerde ve, böylece, farqlı mündericesi, aqları ve vekâletlerinen ola bile. Dünyada keyfiyet ve münderice ceetinden pek farqlanğan çoq muhtariyet bar. Böylece, muhtariyetniñ mükemmel ve universal bir retseptini şekillendirmek manasız olacaq.

Siyasiy ya da topraq muhtariyetlerini quruvnıñ eñ müim qaidesi – er bir regionnıñ özgünlikni añlavdır. Kompleks muhtariyetniñ azır modelleri diger yerde, dünyanıñ er angi regionında qullanılamaz. Bugünki künde bazı tedqiqatlar çeşit muhtariyetlerniñ işlev tecribesini tertipke ketirip, esas standartlarnı şekillendirip oldı, bir qısmı bundan ibaret:

• tamır halqnıñ kefaletli temsilciligi – muhtariyetniñ qanun, icra ve diger organlarında tamır halqnıñ temsilciligini temin etken mahsus mehanizmler, em de milliy seviyede tamır halqnıñ kefaletli siyasiy temsilciligi;
• qaide qoyma işlevleri – muhtariyetniñ esas maqsadına – tamır halqnıñ öz muqadderatını belgilev aqqınıñ bu aqnıñ bütün parçalarınen temin etilüvine irişmege imkân berecek vekâletlerniñ olması;
• tamır halqnıñ til aqları ve medeniy inkişafını temin etecek vekâletler;
• muhtariyet vastasınen tamır halqnıñ iqtisadiy resurs vekâletleri;
• muhtariyetniñ Anayasada qanuniy pekitilüvi;
• üçünci tarafnıñ iştiraki ile merkeziy akimiyet ve muhtariyet arasında davalarnı çezüv mehanizmi;
• konsotsial strukturalar – qararlarnı aluv esnaslarında bütün gruppalarnıñ siyasiy temsilciligini ve iştirakini temin etmek içün akimiyet ve vekâletlerni bölecek kompleks mehanizmleri. Zaten, uzlaşuv demokratiyasınıñ işlevi bütün etnik toplulıq/gruppa elitalarınıñ esas meselelerde uzlaşa bilmesi vaziyetinde ola bile.

Bu standartlar tolu degil, amma doğru bir şekilde bağlansa, Ukrayına devleti ile siyasiy dialog esnasında eki subyektniñ maqsadları, menfaatları ve ihtiyaclarına köre qırımtatar halqı muhtariyetiniñ unikal bir retseptini tapmağa yardım ete bileler.

Suleyman Mamutov, BM Tamır halqlar Daimiy forumınıñ eksperti

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün

***

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.