Bu yıl aprelniñ 26-nda Qırımtatar Milliy areketiniñ veteranı Zampira Asanov 80 yaşını tolduracaq edi.
Zampira Asanova Qırım MŞSC-niñ Aqmeçit rayonı Tuvaq köyünde münever qırımtatar qorantasında dünyağa keldi. Onıñ babası Asan zengin qorantadan edi. İnqilâptan soñ qoy, qarakul, at asrayıcılığı ile oğraştı, boğday asrap çıqardı. Anası Abide Şerfe, Selâmet Aciniñ alicenap zadegân ailesinden edi. Abide Şerfe ev işlerinen oğratı, balalarnı büyütti. O pek oqumışlı edi, pek yahşı Quran oquy edi. Zampira ailesiniñ üçünci qızı edi. Mürşide ve Semade büyük tataları bar edi ve Zampiradan eki yıl soñra, 1943 senesi ana-babasınıñ bir olğlu oldı, adını Parih qoydılar.
1944 senesi mayısnıñ 18-nde Asanovlar qorantası bütün qırımtatar halqınen beraber Qırımdan sürgün etildi. Olar Özketistanğa, Ferğana vilâyetiniñ Buvaydin rayonına – başta «İnklab» kolhozına sürgün etildiler, soñra qomşu Ahunbayev adına kolhozğa avuştılar.
Zampira 1947 senesi mektepke ketti. Büyük tatası Semadeniñ hatırlağanı kibi: «Zampira pek yahşı oqudı. Zeini mükemmel edi, ezberden pek çoq şiir bile edi, pek çoq oquy edi. Mektepte sınıfdaşlarından yahşı oqu edi, büyüklernen laf etmege seve edi. Ocalar da onı pek seve edi, onen ğururlana edi».
Babası Raypotrebsoyuzda, anası evlerinden dört kilometr uzaqlıqta bir çiftlikte çalıştı. Balalar evde öz başına qala edi, ev işlerini öz arasında üleştire ediler. Zampira azbar cyıştıra ve savut yuva edi. Amma olarnıñ esas işi oquv edi, episi pek yahşı oquy edi ve bilgi almağa ıntıla edi.
Aynı zamanda ana-babası Vatanlarını da unuttırmay edi. «Babamız Qırım, deñiz aqqında tüşlerini aytıp bere edi... Vatan ne olğanını erte añladıq – çöl, deñiz, Qırım», – dep aytıp bere Semade Asanova.
1956 senesi aprel ayında qırımtatarlarğa berilgen spetspereselenetsler statusı lâğu etildi ve şu seneniñ yazında Semade meşur Baumana adına universitetine kirmek içün Moskvağa ketti. «Moskvağa meni ana-babam degil, Zampira alıp ketti. Zampira daa mektepte oquy edi, amma o qadar cesür, munis edi ki, ana-babam onı meni refaqat etmek içün paytahtqa yibergen edil ve bizim içün asla qasevet etmediler. Zampira iç bir vaqıt ve iç bir kimseden qorqmadı, daima er şeyniñ çaresini tapa edi», – aytıp berdi Semade.
Semade student oldı, kelecek sene ise Zampira da Moskvanıñ aliy oqu yurtuna oqumağa kirmege tırıştı, amma MGU-ğa onı almadılar. O Özbekistanğa qayttı, anda hastahanede çalıştı, ve 1958 senesi Moskva tibbiyet stomatologiya institutına kirdi.
İnstitutnı muvafaqiyet ile bitirgen soñ Zampira Özbekistanğa qaytıp kele ve tiş ekimi olıp çalışa. Bu vaqıt o, Qırımtatar Milliy areketine qoşula ve onıñ faal iştirakçisi ola.
Areketniñ iştirak etken ilk aktsiyalarından biri de sabıq qırımtatar arbiyleriniñ TSK KPSS birinci kâtibi Nikita Kruşçov, ŞSCB Nazirler Şurasınıñ reisi Nikolay Bulganin, ŞSCB Nazirler Şurası Prezidiumınıñ reisi Klim Voroşilov, ŞSCB Mudafaa naziri Georgiy Jukovnıñ adına sürgün etilgen qırımtatar halqınıñ vaziyeti aqqında hitapnameniñ tarqatuvı oldı.
1967 senesi iyülniñ 21-nde Miliy arekteniñ yıgirmi faali arasında Zampira Asanov Kremldeki körüşüvde iştirak etti. Qırımtatar halqınıñ delegatsiyasını ŞSCB KGB reisi Yuriy Andropov, İİN başı Nikolay Şçelokov, ŞSCB Baş prokurorı Roman Rudenko, ŞSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ kâtibi Mihail Georgadze qabul etti.
Körüşüvniñ esas neticesi qırımtatar teşebbüsçileriniñ aman-aman episiniñ soñra problemlerge oğraması edi. Asanova, Kremldeki körüşüvden soñ işten çıqarıldı. Zeyini zayıf olmasınen qabaatladılar ve atta psihiatriya hastahanesine yerleştirecek oldılar. Amma ne basqılar, ne de qardaşı Parihniñ tevqif etilmesi onı qorqutmadı. 1967 senesi Parih Asanov Milliy arekette iştirak etkeni içün eki yıl apis cezasına mahküm etildi. Yaqalav vaqtında onı pek köteklediler ve azat etilgen soñ qısqa müddet soñra o, otuz yaşında vefat etti.
Zampira pek tez edi, areketniñ meseleleri ile Moskva, Kyiv, Qırım, Herson vilâyetine barıp kele edi. O, uquq qorçalav ve qırımtatar areketiniñ iştirakçileri arasında bir köpür kibi oldı. Zampira Asanova general-uquq qoruyıcı Petro Grigorenko, yazıcı, sürgün etilgen halqlarnıñ taqdirine bağışlanğan «Küçük ve unutılğanlar» samizdat işiniñ müellifi Aleksey Kösterin ile laf etişe edi, dissidentler Pavlo Litvinov, Pötr Yakir, Viktor Krasin, Leonid Plüşç ile tanıştı.
Zampira sıq-sıq qartbabama kele edi, o qadar çabik, faal bir insan edi, ayrette qala edimAleksey Smirnov
Yazıcı Aleksey Kösterinniñ torunı Aleksey Smirnov aytıp bere: «Zampira sıq-sıq qartbabama kele edi, o qadar çabik, faal bir insan edi, ayrette qala edim. Anda-mında yetiştire edi, vazifeler bere edi, şu cümleden maña da. Tarihke özümi de alâqalı duya edim, Zampiranı ise nezaretten qaçma marifetindeki ilk ocam olaraq sayam».
1968 senesi fevralnıñ 24-nde, Kommunistler ve işçilerniñ Budapeşt muşaferesine, diqqatsız qalmağan bir hitapname yollanğan edi. Hitapnameni on eki insan imzalağan edi: yazıcı Aleksey Kösterin, filolog Larisa Bogoraz, fizikacı Pavel Litvinov, ekim Zampira Asanova, tarihçı Petr Yakir, oca İlya Gabay, felsefici Boris Şragin, kilse yazıcısı Anatoliy Levitin-Krasnov, oca Yuliy Kim, tilşınas Yuriy Glazov, iqtisatçı Viktor Krasin, general-mayor Petro Grigorenko.
Pavel Litvinov bu adiselerni böyle hatırlay: «Zamiranen böyle bir ikâye bağlıdır... Petro Grigoryeviç [Grigorenko – müel.] ya da Aleksey Yevgrafoviç [Kosterin – müel.] oña meni adresimni berdi. Biz ise o zaman Kommunistler ve işçilerniñ Budapeşt muşaferesine hitapname azırlay edik ve anda qırımtatarlar aqqında aytmağa istey edik. O dey: «Qırımtatarlarnıñ adından imzalay bilem». Biz taksi alıp Petro Grigoriyeviçke kettik. Anda Vita Krasin keldi, metin üzerinde çalışıp başladıq».
Hitapnameniñ müellifleri lager ve apishanelerde bir qaç biñ siyasiy mabüs tutulğanı ve olarnıñ aqqında aman-aman iç bir kimse bilmegeni aqqında yazdılar. Olar yaramay şaraittte tutula, olarnı anda işlettire ediler, apis müddeti bitken soñ ise mahkeme olmadan, qanunsız taqip ete ediler.
Hitapnamede «küçük milletlerge qarşı diskriminatsiya ve qırımtatarlarnıñ meselesinde hususan açıq şekilde özüni köstergen milliy musaviylik içün küreşken insanlarnıñ siyasiy taqip etilüv» faktları aqqında yazıla edi.
Devamı bar
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
Gülnara Bekirova
Tarihçı, siyasiy ilimler namzeti. 2014 senesine qadar Qırımda ATR qırımtatar telekanalında çalıştı ve Qırım müendislik ve pedagogika universitetinde ders berdi. 2014 senesi noyabr ayından berli – Qırım.Aqiqatta «Qırım tarihınıñ» müellifi. ATR telekanalında çıqqan «Tarih sedası» programmasınıñ müellifi ve alıp barıcısıdır, Ukrain PEN-merkeziniñ azası. Onlarnen kitapnıñ müellifi, altı vesiqalı filmniñ stsenariy müellifi, bir çoq maqale ve Ukraina ve çetel künleviy haber vastalarında çıqqan yazılarnıñ müellifi. Bekir Çoban-zade Halqara mukâfatınıñ laureatı, «Yıl kitabı-2017» kitap reytinginiñ finalcısı. Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ qırımtatar genotsidini ögrengen mahsus komissiyasınıñ reis muavinidir.
