Qırımtatar tili içün yañı elifbe - latin urufatlı 31 arif - bu deñişmelerni Ukraina Nazirler kabineti tasdıqladı.2025 senesinece qırımtatar tilinde tasil esnası latin urufatınıñ qullanmasına keçmeli, lâkin yaşayışnıñ diger saalarında qırımtatar tiliniñ latin elifbesiniñ qullanması endi şimdi stimullana. Qayd etilgenine köre, o, A.Yu. Krımskiy adına şarqşınaslıq institutınıñ, A. O Potebnâ adına tilşınaslıq institutı, T.Şevçenko adına filologiya institutınıñ ve V. Vernadskiy adına Tavriya milliy universitetiniñ mütehassısları Qırımtatar Milliy Meclisi ile beraberlikte azırladılar.
Qırımtatar tili içün angi yazı qullandı? Latin elifbesine keçmeniñ sebebi ne? Latin elifbesiniñ yañı qaideleriniñ amelge keçirilüvi ne qadar devam etecek? Böyle keçmeniñ müsbet ve menfiy tarafları nelerdir?
Bu ve diger aktual mevzularnı Qırım.Aqiqat Radiosınıñ "Qırım meselesi" yaynında alıpbarıcı Aleksandr Yankovskiy ve onıñ subetdeşleri Aqyarlı tarihçı, Ukraina milliy hatıra institutınıñ hadimi Maksim Myorov, Şevçenko adına Milliy universitetniñ türkşınaslıq kafedrasınıñ muallimi Abibulla Seit-Celil, Qırımtatar Milliy Meclim reisi Refat Çubarov, ukrain yazıcısı, Taras Şevçenko adına YouTube-kanalnıñ müelliflerinden biri Vitaliy Kapranov köterdiler.
«Endiden başlap, qırımtatar tili 1991 senesinden soñ ve şimdi latin elifbesine keçken diger türkiy tiller ile daa çoq uyğun şekelde inkişaf etecek. Ve bu Ukrainanıñ strategik ortaqları ve türkiy memleketler ile qarşılıqlı munasebette qoşma imkânlar yaratmaq kerek», – dep qayd etti R eintegratsiya naziri Oleksiy Reznikov.
2021 senesi baarde Ukraina Nazirler kabineti qırımtatar tiliniñ inkişaf etüv strategiyasını tasdıqladı. Aynı zamanda Rusiye muvaqqat işğal etken Qıırmda resmiy olaraq üç devlet tili qullanmaqta: ukrain, rus ve qırımtatar. Soñkisi kirill urufatında.
Qırımda qırımtatar tiliniñ latin elifbesine keçmesi imkânsız ya da qanundan tış qalacağı aqqında Aqyarlı tarihçı, Ukraina milliy hatıra institutınıñ hadimi Maksim Myorov ayta.
Kirilleştirüv 30-40-ıncı seneleri başlandı ve latin urufatınen qullanğan memleketler qalmadı demek mümkün.Maksim Mayorov
–Rusiye imperiyasınıñ türkiy tillerniñ çoqusı arap urufatını qullandı. 1920-nci yıllarda Şuralar Birliginde tillerniñ latinlaştıruv esnası olıp keçti. Atta rus tilini de latin urufatına keçirmege teklifler bar edi. Bu inqilâbiy coşqunlıq devri edi. Bolşevikler Rusiyeni bütün dünya inqilâbı içün platsdarm alına ketirmek içün keride qalğan devlet kibi saya ediler, şu cümleden medeniyet ceetinden de. 1930 senelerine yaqın bu inqilâbiy qoruyıcı qurulış yoq oldı ve ayrı bir memlekette kommunizm, sotsializmniñ quruluvına keçtiler. Kosmopolitik mefküresini vatanperverlik deñiştirip başladı. Şura vatanperverligi inqilâptan evel rus vatanperverligine esaslana edi. Kirilleştirüv 30-40-ıncı seneleri başlandı ve latin urufatınen qullanğan memleketler qalmadı demek mümkün.
ŞSCB dağılğan soñ esnas aksine ketti ve memleketler latin elifbesine qaytıp başladılar. Rusiye Federatsiyasınıñ özünde niyetlerni telükeli kibi qıymetlendirdiler ve milliy cumhuriyetlerniñ tilleiriñ latin urufatına qaytmasını yasaq ettiler.
2015 senesinden başlap, Qırımtatar milliy lideri Mustafa Cemilev qırımtatar tiliniñ latin urufatına keçirmek teklifinen Ukraina Medeniyet nazirligine muracaat etti.
"Tarihiy öyle oldı ki, qırımtatar tiliniñ savatlılığı bir qayç islâat basamaqlarını körip keçirdi ve Sovet devrinde kirill elifbesine keçmesi eñ qıyın oldı. Qırımtatar tiliniñ fonetik qurulışını köz ögüne alıp, mütehassıslar qırımtatar tiliniñ latin urufatına keçmesiniñ zaruriyetini defalarca ayttılar"- dep aytqan edi Mastafa Cemilev.
Şevçenko adına Milliy universitetniñ türkşınaslıq kafedrasınıñ muallimi Abibulla Seit-Celil, kirill urufatı qırımtatar tiliniñ özgünligini akis etmey, dep ayta.
– Ukraina nazirler kabineti tarafından tasdıqlanğan şimdiki elifbe tarihiy elifbege nisbeten deñiştirilgen. O zaman fonetik printsipi qullanıla edi, şimdi ise tilniñ özgünligini akis etken zemaneviy hususiyetler köz ögüne alınğan. 90-ıncı yıllardan da til tekâmül keçirdi: başta bir elifbe qabul etildi, 1997 senesi QMC Yuqarı Şurası tarafından diger elifbe qabul etildi, 2011 senesi daa bir variant baqıldı. Şimdi Ukraina ükümeti sınavdan keçirilgen ve uyğunlaştırılğan haber vastalarında qullanıdğan elifbeni tasdıqladı.
Biz klassik model qurmağa maqsad qoymaymız, biz canlı tilni talil etemiz. Tenqitçiler, til türk tiline oşay, ayta bileler, lâkin esasında bizim aenkdeşlik ve fonetik hususiyetlerimizni saqlağan imlâdır. Ve imlâ er vaqıt sesni akis etmey. Ukraina tilni qorçalamağa tırışı ve biz tilni saqlap qalmaq yolu ile ketemiz ve tek bundan soñ mükemmelleştirüv ve zenginleştirüv.
Filologiya ilimleri doktorı, QFU TA qırımtatar ve şarq filologiyası fakültetiniñ şarqiy filologiya kafedrasınıñ müdiri Ayder Memetov , qırımtatar tiliniñ latin elifbesine keçmesini "Ukraina taraıfndan jaa bir siyasiy aktsiya" adlandırdı. Bunı o RİA Novosti Qıırm neşrine bildirdi. Onıñ sezlerine köre, bu adımnıñ iç bir ilmiy esası eq ve o halqlarnı ayırmaq maqsadıın taşıy.
"Yazınıñ kirill elifbesinden latin elifbesine keçirilüviniñ ilimge yalâqası yoq. Aynı şekilde, 1928 senesi qırımtatar elifbesi latin urufatından kirill urufatına keçirildi, bu da siyasiy qarar edi. Şimdi de bu siyasiy qarar ve Ukrainada yaşağan ayrı qırımtatarlar gruppasına tatbiq etilecek. Bu olarnıñ qararı. Bizge alıqası yoq" , - dep saya Memetov.
Qırımtatar tiliniñ latin elifbesine keçmesi, dünyanıñ türlü köşelerinde yaşağan qırımtatarlarnı birleştirecek. Bunı Milliy Meclis reisi Refat Çubarov ayttı.
Türkiy tilli memleketlerniñ tecribesi latin urufatına keçüv devamlı bir esnas olğanını köstereRefat Çubarov
–Bu qırımtatar tiliniñ inkişaf içün pek keyfiyetli deñişme olacaq. Bir sıra türkiy tilli memleketlerniñ tecribesi latin urufatına keçüv devamlı bir esnas olğanını köstere. Yalıñız azırlıq basamağı bu luğatlar, imlâ ve ilâhre. Şimdi Ukraian qıtasında tam bunen oğraşalar. 2025 senesinece yetiştirirmiz dep tüşünem. Aynı zamanda biz Qırımnıñ işğalden azat etilüvi ile oğraşamız, çünki yarımada ebediyen Rusiye nezareti astında olmaycaq. Añlaymız ki, bugünde Qıırmda latin elifbesini qullanmağha ruhset bermezler.
Şahsen men içün şimdi latin urufatına keçmege qıyın, ögümde doğru yazuv qaideleri olmalı, olar ise yetrli derecede daa tarqalmağan. Amma biz böyle ıntıluvlarnı raqbetlendiremiz. Eñ esası bu qaidelerni yazıp almaq ve qullanuv içün olarnı taqdim etmek.
Ukrain yazıcısı, Taras Şevçenko adına YouTube-kanalnıñ müelliflerinden biri Vitaliy Kapranov, latin elifbesine keçüv, "rus dünyasından" çekilüv ile bağlı ileriletici bir adımdır, dep saya.
–"Rus dünyasını" mecburiy şekilde qabul ettire ediler ve bu esnasnıñ simvolı qırımtatar tiline doğu kelmegen kirill urufatı edi. Qırımtatarlarğa öz tilini ögrenmek kerek olacaq. İşğal Qırımda ve Ukrainada yaşağan qırımtatarlarnı böle. Latin urufatına keçüv ise qırımtatarlarnıñ Ukraina tarafdarı olğanına delâlet etecek.
(Metinni İnna Annitova azırladı)
