Aqmescit – Tarihçı Lev Gumilöv tarafından işlep çıqarılğan etnogenez qanunlarına binaen, belli bir mekân tamır halqı ile sıqı bağlı. Çeşit yerlerde çeşit halqlar meydanğa kelgen. Qırımtatarlarnı ise, halq olaraq bu dağlar, bu tarlalar, bu çöller, bu kök şekillendirgen. Mında olarnıñ tamırları, olar Salğır, Alma, Belbek, Qarasuv, Qaçı, Dereköy özenleriniñ suvınen teminleneler. Millet, yalıñız tabiiy bir şaraitlerde bulunğanda iqtisadiy, maneviy cietinden inkişaf ete bile. Milletni topraqsız qaldırmaq – negizini yoq etmek, çökmesini istemek demektir.
Qırım ve qara deñizde ardı-sıra yapqan cenklerden soñra, İstambul ve Aq deñizdeki boğazlarnı zapt etecek olğan Rusiye imperatorlığı 1783 senesi o vaqıtqa köre ileri ketken Qırım hanlığını yoq etip, Qırımnı işğal etti. İşte bu, Qırım ve qırımtatarlarnıñ arasındaki bağnı üzgen birinci adım oldı.
Sözde «kendi ve mirasçıları adından yerlilerniñ ibadethanelerini, dinlerini saqlap, canlarını qorçalamağa…» vade etip te, amelde ise, Qırım işğaliniñ ilk 160 yılı devamında Rusiye imperatorlığı qırımtatarlarnıñ ekseriyeti icret etkenine irişti. Bütün halqnı sıqıştırıp, kelişmegen yetekçilerni repressiyalarğa oğratıp, 1944 senesi, 70 yıl evelsi er qırımtatarını Qırımdan sürgün etti.
Ğurbetlikte genotsid
Belli qırımtatar tarihçısı Gülnara Bekirovanıñ malümatına köre, «Yat iklim, yemekniñ yetişmemezligi, evsiz-barqsız yaşayış, iyün 1944 senesi yañı mekânlarğa kelip tüşken qırımtatarlar arasında sıtma ve içek hastalıqları tarqap başladı. NKVDniñ gizli malümatına binaen, 1944 senesi noyabr ayına qadar Özbekistanda hastalıq ve yoqsızlıqlardan 10 105 qırımtatarı elâk oldı, yani kelgenlerniñ 7% edi. Sürgünlikniñ ise, tek yarım yılı edi.
Qırımdan köçürilgenler arasında ölüm seviyesi ğayet yüksek edi – hususan ilk yılları. Sovet Özbekistandaki NKVDniñ köçürilgenlerniñ işleri boyunca bölükniñ bergen malümatına köre, «1944 senesiniñ 6 ayı içinde 16 052 adam öldi (10,6%), 1945 senesi ise daa – 13 183 (9,8%) insan keçindi». Böyleliknen, sürgünlikniñ bir buçuq yılı devamında 30 000 qırımtatarı yoq oldı, bu ise, köçürilgenlerniñ tahminen 20%-nı teşkil ete.
1960 seneleri qırımtatar milliy areketiniñ azaları, evden-evge yürip, ölgenlerniñ sayısını belgilediler, olarnıñ bildirgenine köre, sürgünlikte qırımtatarlanıñ 46,2% bu dünyanı terk etti. Erkeyekler ise, Qızıl ordusınıñ terkibinde cenkleşe ediler. Vatan qoruyıcıları qorantalarını ğurbetlite tapsalar, tapa ediler...». Bunıñ episi imperatorlıqnıñ, küç ile boysundırğan halqqa nisbeten genotsidniñ yekünleyici adımı edi.
ХХ asırnıñ ekinci yarısında Qırım seyahatçılar içün bile hucur körüne edi – etrafta er şey tatarlıqnı añdıra, tatarlar ise, yoqlar!
ХХ – nci asırnıñ soñunda imperatorlıq dağılğanınen ğurbetlikteki yaşayış ta yekünlendi. Sovet Birligi yoq olğan soñ, qırımtatarlar Vatanlarına qaytıp oldılar. Amma, yigirmi yıldan soñ, imperatorlıq özüne keldi ve yañı «imperator» kene de qırımtatarlarğa tek eiylikler yapmağa işandırıp, parça –parça etilgen devlet qısımlarını birleştirip, Qırım-Vatanlarını işğal etti, aqlarını yoq etti. Sürgünlikniñ 70 yıllığı munasebetinen ötkerilgen mitingni bile, «Kreml qulları» mahsus çıqarğan emir ile yasaqlap, qırımtatarlarğa toplaşıp, tuvğan topraqqa kelâlmay, ğurbetlikte ebediyen qalğanlarnı añmağa imkân bermedi.
Sürgünlik devam ete. Yañı dalğa
Qırımda Regionlar firqası üküm etken vaqıtta, siyasetçiler oynay-oynay – qırımtatarlarnıñ avdeti yekünledi, olar yerleşip, bahtlı yaşağanlarını isbat ete ediler. Yerleşüv ve abadanlaştıruv programmalarını qapatmaq kerek olğanını bildire ediler. Halqnıñ yañı nesili – sürgünlikke oğramadı ve onıñ qurbanı degil, dep Yuqarı Şurada Rusiye yaqlı deputatlar çıqışlar yaptılar. İmperatorlıq atta böyle usullarnen cinayetniñ izlerini silmege tırışa edi.
Qırımtatar sotsiologı Refik Qurtseitov olarğa bu kibi cevapnı berdi: «Qırımtatarlarnıñ yaş nesili de sürgünlik qurbanları sayıla. Olarnıñ ekseriyeti sürgünlik şaraitlerinde tilini coyıp, milliy an-aneleri esasında terbiyelenmedi. Millet yaşayışnıñ negizi olğan kendi milliy iqtisadiyatından marum qaldı. Tarihımız bam-başqa añlatıla, aqiqattan uzaq olğan qabaatlavlarnen rast kelemiz. Atta, yaşlar milliy bala bağçaları, mekteplerde terbiyelenmey. Bu sürgünlikniñ mirası degilmi, olar sürgünlik qurbanları degilmi?»
Rusiye Qırımnı 2014 senesi yañıdan işğal etken soñ, sürgülik şaraitleri küçleşti. Qırımtatarlarnıñ öz kelecegini belgilemek aqqı «Qırım halqına» berile. Sürgünlikniñ hatıra künü arfesinde, Rusiye prezidenti «keçmişniñ aqqı» ile «Vatan aqqını» adaştı, qırımtatarlarnıñ tamır halqı statusı aqqında söylegende, Qırımdaki yunanlar yarımadada daa eskiden yaşağanlarını bildirdi, faqat qırımtatarlar eskiden degil, asıl sakinleri olğanını unutqandır. Yunanlar Qırımda tamır halq olsa bile, Yunanistannıñ özünde olarnıñ statusı nasıl, aceba?
Qırımtatarlarnıñ menfaatları tek sözde qorçalana. «Qırım Cumhuriyetinde» üç devlet tili aqqında söz yürütile, amma, «Devlet Şurası» üstündeki tahtada tek rusça yazılar bar. Akimiyet organları terkibinde işandırılğaan 20% vazife yerine, yalıñız bir qaç dane namzet alındı. Qırımtatar halqı lideri ,Ukraina halq vekili, Nobel mukâfatına namzet olaraq kösterilgen Mustafa Cemilev ile, işğalcilerden qorqıp, qaçqan biñlerce qırımtatarlar kene de sürgünlikke oğrağanlarını aytmağa mümkün. Rusiye prezidentiniñ aqlanuv aqqında emirinde soñki nevbette qayd etilyegn qırımtatarlarnıñ vaziyetini deñiştirmedi: uquq tarafından olar ta 1989 senesi Sovet birliginiñ Yuqarı Şurası deklaratsiyası ve 1991 senesi mart 7 künü çıqqan buyurığınen aqlanğan ediler. Rusiye prezidenti devletniñ tarihını çoq bilmegeni körünip tura.
Qırımnıñ yañı «akimiyeti» bergen vadeleri boş olğanını yarımadada er kes añlay. Tanış bir mühbir tarif etti: Qırım işğalinden biraz vaqıt keçken soñ, qomşusı yanına kelip, sizni ne vaqıt sürgün etecekleri daa bellli degilmi, sizniñ eviñizde yaşar edim, dep ayttı.
Şimdi ise ise, «23 yıl devamında Ukraina qırımtatarlar içün iç bir şey yapmağanını» bildirgende, abadanlaştıruv Devlet programmasını devam ettirgeni, vatandaşlıq serbestligi ve aqlarnı teminlevinen beraber, Ukraina qırımtatarlarğa sürgünlik iç bir vaqıt tekrarlanmaycağını kefil etti. Bugünki künde ise, qırımtatarlar kene de, sürgünlik havfı altında yaşaylar. Ayat şunı köstere ki, Moskva 1944 senesiniñ cinayetini tekrarlamağa azır.
Mustafa Cemilevniñ aytqanına köre, Moskva qırımtatarlarnı sıqıştırıp, yavaş-yavaş Vatanlarını terk etmege mecbur etecek. Aqlarınıñ bozuluvı, menfatlarınıñ közge alınmaması, inkişafnıñ sıñırlatuvı yerlilerni diger mekânlarda, hususan Ukrainada daa baht qıdırmağa teşviq eter. Jurnalist, «Kogda mı vernemsâ» şiiriniñ müellifi Lilâ Bucurova qayd etkenine köre, qırım akimiyeti insaniyetlik imtianından keçmey, aqiqiy yüzüni kösterdi.
Künlerde Mustafa Cemilev, ileride qırımtatar halqınıñ daa bir bayramı – Qırımnıñ azat etüv künü peyda olacağını bildirdi. «İmperatorlıqnıñ qurucısı» şanını qazanacaq olğan Rusiye prezidenti, imperatorlıqlar ebediy olmağanını bilmeydir.
Oles Çeremşina, qırımlı közetici
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün
Qırım ve qara deñizde ardı-sıra yapqan cenklerden soñra, İstambul ve Aq deñizdeki boğazlarnı zapt etecek olğan Rusiye imperatorlığı 1783 senesi o vaqıtqa köre ileri ketken Qırım hanlığını yoq etip, Qırımnı işğal etti. İşte bu, Qırım ve qırımtatarlarnıñ arasındaki bağnı üzgen birinci adım oldı.
Sözde «kendi ve mirasçıları adından yerlilerniñ ibadethanelerini, dinlerini saqlap, canlarını qorçalamağa…» vade etip te, amelde ise, Qırım işğaliniñ ilk 160 yılı devamında Rusiye imperatorlığı qırımtatarlarnıñ ekseriyeti icret etkenine irişti. Bütün halqnı sıqıştırıp, kelişmegen yetekçilerni repressiyalarğa oğratıp, 1944 senesi, 70 yıl evelsi er qırımtatarını Qırımdan sürgün etti.
Ğurbetlikte genotsid
Belli qırımtatar tarihçısı Gülnara Bekirovanıñ malümatına köre, «Yat iklim, yemekniñ yetişmemezligi, evsiz-barqsız yaşayış, iyün 1944 senesi yañı mekânlarğa kelip tüşken qırımtatarlar arasında sıtma ve içek hastalıqları tarqap başladı. NKVDniñ gizli malümatına binaen, 1944 senesi noyabr ayına qadar Özbekistanda hastalıq ve yoqsızlıqlardan 10 105 qırımtatarı elâk oldı, yani kelgenlerniñ 7% edi. Sürgünlikniñ ise, tek yarım yılı edi.
Qırımdan köçürilgenler arasında ölüm seviyesi ğayet yüksek edi – hususan ilk yılları. Sovet Özbekistandaki NKVDniñ köçürilgenlerniñ işleri boyunca bölükniñ bergen malümatına köre, «1944 senesiniñ 6 ayı içinde 16 052 adam öldi (10,6%), 1945 senesi ise daa – 13 183 (9,8%) insan keçindi». Böyleliknen, sürgünlikniñ bir buçuq yılı devamında 30 000 qırımtatarı yoq oldı, bu ise, köçürilgenlerniñ tahminen 20%-nı teşkil ete.
1960 seneleri qırımtatar milliy areketiniñ azaları, evden-evge yürip, ölgenlerniñ sayısını belgilediler, olarnıñ bildirgenine köre, sürgünlikte qırımtatarlanıñ 46,2% bu dünyanı terk etti. Erkeyekler ise, Qızıl ordusınıñ terkibinde cenkleşe ediler. Vatan qoruyıcıları qorantalarını ğurbetlite tapsalar, tapa ediler...». Bunıñ episi imperatorlıqnıñ, küç ile boysundırğan halqqa nisbeten genotsidniñ yekünleyici adımı edi.
ХХ asırnıñ ekinci yarısında Qırım seyahatçılar içün bile hucur körüne edi – etrafta er şey tatarlıqnı añdıra, tatarlar ise, yoqlar!
ХХ – nci asırnıñ soñunda imperatorlıq dağılğanınen ğurbetlikteki yaşayış ta yekünlendi. Sovet Birligi yoq olğan soñ, qırımtatarlar Vatanlarına qaytıp oldılar. Amma, yigirmi yıldan soñ, imperatorlıq özüne keldi ve yañı «imperator» kene de qırımtatarlarğa tek eiylikler yapmağa işandırıp, parça –parça etilgen devlet qısımlarını birleştirip, Qırım-Vatanlarını işğal etti, aqlarını yoq etti. Sürgünlikniñ 70 yıllığı munasebetinen ötkerilgen mitingni bile, «Kreml qulları» mahsus çıqarğan emir ile yasaqlap, qırımtatarlarğa toplaşıp, tuvğan topraqqa kelâlmay, ğurbetlikte ebediyen qalğanlarnı añmağa imkân bermedi.
Sürgünlik devam ete. Yañı dalğa
Qırımda Regionlar firqası üküm etken vaqıtta, siyasetçiler oynay-oynay – qırımtatarlarnıñ avdeti yekünledi, olar yerleşip, bahtlı yaşağanlarını isbat ete ediler. Yerleşüv ve abadanlaştıruv programmalarını qapatmaq kerek olğanını bildire ediler. Halqnıñ yañı nesili – sürgünlikke oğramadı ve onıñ qurbanı degil, dep Yuqarı Şurada Rusiye yaqlı deputatlar çıqışlar yaptılar. İmperatorlıq atta böyle usullarnen cinayetniñ izlerini silmege tırışa edi.
Qırımtatar sotsiologı Refik Qurtseitov olarğa bu kibi cevapnı berdi: «Qırımtatarlarnıñ yaş nesili de sürgünlik qurbanları sayıla. Olarnıñ ekseriyeti sürgünlik şaraitlerinde tilini coyıp, milliy an-aneleri esasında terbiyelenmedi. Millet yaşayışnıñ negizi olğan kendi milliy iqtisadiyatından marum qaldı. Tarihımız bam-başqa añlatıla, aqiqattan uzaq olğan qabaatlavlarnen rast kelemiz. Atta, yaşlar milliy bala bağçaları, mekteplerde terbiyelenmey. Bu sürgünlikniñ mirası degilmi, olar sürgünlik qurbanları degilmi?»
Rusiye Qırımnı 2014 senesi yañıdan işğal etken soñ, sürgülik şaraitleri küçleşti. Qırımtatarlarnıñ öz kelecegini belgilemek aqqı «Qırım halqına» berile. Sürgünlikniñ hatıra künü arfesinde, Rusiye prezidenti «keçmişniñ aqqı» ile «Vatan aqqını» adaştı, qırımtatarlarnıñ tamır halqı statusı aqqında söylegende, Qırımdaki yunanlar yarımadada daa eskiden yaşağanlarını bildirdi, faqat qırımtatarlar eskiden degil, asıl sakinleri olğanını unutqandır. Yunanlar Qırımda tamır halq olsa bile, Yunanistannıñ özünde olarnıñ statusı nasıl, aceba?
Qırımtatarlarnıñ menfaatları tek sözde qorçalana. «Qırım Cumhuriyetinde» üç devlet tili aqqında söz yürütile, amma, «Devlet Şurası» üstündeki tahtada tek rusça yazılar bar. Akimiyet organları terkibinde işandırılğaan 20% vazife yerine, yalıñız bir qaç dane namzet alındı. Qırımtatar halqı lideri ,Ukraina halq vekili, Nobel mukâfatına namzet olaraq kösterilgen Mustafa Cemilev ile, işğalcilerden qorqıp, qaçqan biñlerce qırımtatarlar kene de sürgünlikke oğrağanlarını aytmağa mümkün. Rusiye prezidentiniñ aqlanuv aqqında emirinde soñki nevbette qayd etilyegn qırımtatarlarnıñ vaziyetini deñiştirmedi: uquq tarafından olar ta 1989 senesi Sovet birliginiñ Yuqarı Şurası deklaratsiyası ve 1991 senesi mart 7 künü çıqqan buyurığınen aqlanğan ediler. Rusiye prezidenti devletniñ tarihını çoq bilmegeni körünip tura.
Qırımnıñ yañı «akimiyeti» bergen vadeleri boş olğanını yarımadada er kes añlay. Tanış bir mühbir tarif etti: Qırım işğalinden biraz vaqıt keçken soñ, qomşusı yanına kelip, sizni ne vaqıt sürgün etecekleri daa bellli degilmi, sizniñ eviñizde yaşar edim, dep ayttı.
Şimdi ise ise, «23 yıl devamında Ukraina qırımtatarlar içün iç bir şey yapmağanını» bildirgende, abadanlaştıruv Devlet programmasını devam ettirgeni, vatandaşlıq serbestligi ve aqlarnı teminlevinen beraber, Ukraina qırımtatarlarğa sürgünlik iç bir vaqıt tekrarlanmaycağını kefil etti. Bugünki künde ise, qırımtatarlar kene de, sürgünlik havfı altında yaşaylar. Ayat şunı köstere ki, Moskva 1944 senesiniñ cinayetini tekrarlamağa azır.
Mustafa Cemilevniñ aytqanına köre, Moskva qırımtatarlarnı sıqıştırıp, yavaş-yavaş Vatanlarını terk etmege mecbur etecek. Aqlarınıñ bozuluvı, menfatlarınıñ közge alınmaması, inkişafnıñ sıñırlatuvı yerlilerni diger mekânlarda, hususan Ukrainada daa baht qıdırmağa teşviq eter. Jurnalist, «Kogda mı vernemsâ» şiiriniñ müellifi Lilâ Bucurova qayd etkenine köre, qırım akimiyeti insaniyetlik imtianından keçmey, aqiqiy yüzüni kösterdi.
Künlerde Mustafa Cemilev, ileride qırımtatar halqınıñ daa bir bayramı – Qırımnıñ azat etüv künü peyda olacağını bildirdi. «İmperatorlıqnıñ qurucısı» şanını qazanacaq olğan Rusiye prezidenti, imperatorlıqlar ebediy olmağanını bilmeydir.
Oles Çeremşina, qırımlı közetici
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün