Fevral ayında Qırımnıñ suv anbarları aman-aman tola, amma bu yıl ve bıltır böyle olmadı. 2021 senesiniñ fevral ayını Qırımnıñ suv anbarları boş qarşıladı, bir çoqunıñ faydalı suv seviyesi iç yoq. Ve sebep qurğaqlıq degil.
Yedi yıldan berli Qırımnıñ suv resursı menfiy qullanıla, yani tabiat bere bileceginden çoq alalar. Bu em üst, em yerastı suvlarında qayd etile, olar, söz sırası, bir-birine pek bağlı. Çünki üst havuzlar – suv anbarı ya da özenler olsa – yerastı suvlarını beslemekte. Yerastı suvları ise Qırım özenleri ve çoqraqlarına suv bere.
Altı yıldan berli ne köremiz? «Ğalipler taqımı» sıfatında Qırımnıñ Rusiye akimiyeti suvnı basiretsiz qullana, bıltır endi olğan suv kollapsına yol bermemek içün faydalı adım atmay, şeer ve köylerge suv saatqa köre berile, problemni al etmek içün Rusiye boru ordusı bile celp etildi. «Ğalipler taqımı» Qırım ilhaqı çoq sürmez tüşüngenine oşay – suv meselesinde (diger meselelerde de öyle) vaqtınca areket etti kibi kele. Başqa türlü bunı nasıl añlatmaq mümkün? Em alim, em mütehassıslar Qırım suvsız qalmaq üzere dep ayta qaç yıldan berli, amma olarnı ne içündir körmemezlikke urdılar.
Qırımnıñ Rusiye akimiyeti problem çeziminde şaşmaladı. Amma onı bir kereden çezmege imkânsız. Mında bir sıra iş ve tedbir kerek, olarğa tek büyük resurslar degil, uzun vaqıt da kerek. Ve müim bir fikir daa bar, Dnipro suvı olmasa, Qırımnıñ suv meselesi bütünley al etilmeycektir.
Qırım paytahtı yaramay vaziyette qaldı. Suv berüv cedvelleri sertleşe, suv keyfiyeti fenalaşa. Bavurçı (Kamenka), Yañı Abdal (Beloye) ve Aqmescit çetindeki diger yerlerniñ sakinleri suv bir qaç kün devamında olmay, dep şikâyet etip başladı. Şeer merkezinde yaşağan insanlar da bu afta üyle vaqtında olarnıñ suvı da kesile, dep qayd ete. Amma Aqmescitniñ merkezi soñunace suv ala edi. Aqmescit memuriyetiniñ vekâletli şahısları şeerden keçken Salğır suvlarına ğamlı baqa. Özenniñ suvı o qadar kirli ki, şeer sakinleriniñ iç bir ihtiyacına kelişmey. Tesaduf degil, çünki Salğır aqqan Aqmescit suv anbarı çoqtan qurudı, özen ise alâ daa aqa. Mütehassıs olmağanlar bile añlay ki, şimdi özen şeer aquvlarından suv ala – suv keyfiyeti ondan da yaramay oldı.
Bütün oquv yurtları ögünde, şu cümleden aliy oquv yurtlarında da, suv bakları qoyuldı. Amma çare bumı?
Şeerniñ özünde yerastı suvları qıdırıla. Bir qaç ay devamında suv Aqmescitniñ Gagarin parkındaki Kiçik Salğırdan alına edi, andan qazıp çıqarğanlar. Soñra tehnika başqa yerge ketirildi, mında ise tek qora qaldı.
Şimdi tren vokzalı yanındaki skverde yerastı suvlarını qıdıralar. Bu episi «dayanayıq da, bir gece bekleyik de» üslübinde areketlerge oşay.
Aqmescit memuriyetiniñ yolbaşçısı Yelena Protsenko Qırımnıñ Rusiye yolbaşçısı Sergey Aksenovdan zaparta aşadı. Çezilmegen suv meselesi onı şeer yolbaşçısı vazifesinden çıqara bile. Ne de olsa, başqa birisi de bu meseleni çezip olamaz edi, bu problem tek Aqmescitni degil, bütün Qırımnı raatsızlay.
Qırım reberligine yaqın qurucılıq şirketleri Qırım paytahtında qurmağa devam ete ve yañı mesken evlerini teslim ete. Nege işanasıñız? Kollapsqa yaqın suv teminlemi meselesini ne içün daa beter etesiñiz? Ya da para içün er şeyni yaparsıñız?
Qırımnıñ suv obyektleriniñ vaziyeti aqqında malümatnı sanki arbiy malümatnı oquysıñ – de bir suv anbarı faydalı suvsız qaldı, de digeri, de bir özen qurudı, de digeri. Ve birden haber kele, daa bir mesken yeri saatqa köre suv alacaq. Bir çoq tanışım şaqa ete, o «kökten taşlar» kelemi yoqsa daa beteri olacaqmı?
Zarema Seitablayeva, qırımlı, bloger (müellifniñ adı ve soyadı telükesizlik maqsadınen deñiştirildi)
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
Ukraina, Qırımnıñ içecek suv ihtiyaclarınıñ 85%-ni yarımadanen bağlağan Dnipro aqıntı yolu olğan Şimaliy-Qırım kanalı vastasınen teminlegen edi. 2014 senesi Rusiye Qırımnı işğal etken soñ yarımadağa suv berilmesi toqtatıldı.
Qırımdaki suv yedekleri suv anbarları ve yerastı çoqraqlardan toldurıla. Ekologlarnıñ aytqanına köre, yerastı çoqraqlarnıñ muntazam sürette qullanılması yarımadada topraqnı tuzlattı. Qırım akimiyeti yarımada sakinlerini suvnı az qullanmağa çağıra.
2020 senesi Qırımdaki suv teminlevi vaziyeti kritik oldı. Qırımlı alimlerniñ bildirgenine köre, yağanaqlar yağmağanı içün ve qar az yağğan qış neticesinde qurğaqlıq oldı.
Avgustnıñ soñunda Aqmescitte, Aqmescit ve Bağçasaray rayonlarında suv berüv cedvelleri kirsetilgen edi. Daa soñra Qarasuvbazarda, Qarasuvbazar rayonında ve qısmen Aluştada cedveller kirsetildi.
Kreml kontrolindeki Qırım yolbaşçısı Sergey Aksenov Rusiye Qırımnıñ suv teminlevini fevqulâde vaziyet olaraq tanıması mümkün, dep ayta. O, 2020 senesi 150 yıl içinde eñ quru oldı, dep bildirdi.
Rusiye akimiyeti yañı suv boruları, suv qoralarınıñ quruluvına ve quyu qazıluvına milliardlarnen ruble ayırdı.
BM Ukraina Monitoring missiyası, halqara uquqqa köre, Rusiye Qırım ealisini suvnen temin etüvden mesüliyetli ola, dep israr ete.
Resmiy Kyiv, Şimaliy-Qırım kanalından suv yarımadağa tek Qırım işğalden qurtarılğan soñ berilecek, dep bildire.