«Qırımdan ğayrı er şeyni muzakere etemiz». Ukraina qırımlı mabüslerni azat ettirmek içün ne yapa?

Ukraina Yuqarı Radasınıñ insan aqları vekâletlisi Lüdmila Denisova aprelniñ 28-nde 26 qırımlı siyasiy mabüsniñ anası ve ömür arqadaşınen online körüşti. Ombudsmen ne vaqıt azat etileceklerini aytmayıp, «bütün vatandaşlarımız azat etilecek, kimse qalmaycaq», dep bildirdi.

Bundan evel qırımlı siyasiy mabüslerniñ soy-sopları #Biznenlafetiñiz heştegi ile online aktsiyasını keçirdi. Olar Ukraina prezidenti Volodımır Zelenskıyden körüşip nevbetteki deñişim aqqında laf etmelerini rica etken yazuvlı şiarları olğan fotoresimlerni derc etti. Faqat Zelenskıy ve emrindeki insanlar bu mevzunı pek izaatlamağa istemey: Ukraina prezidentiniñ ofisi, kütleviy haber vastaları ve siyasiy mabüs tuvğanlarınıñ diqqatı muzakere esnasına zarar ketire bile, dep bildirgen edi. Muzakerelerniñ vaziyeti aqqında Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında aytıldı.

«Kreml siyasiy mabüsleriniñ tuvğanları birleşmesiniñ» reisi İgor Kotelânets Prezident ofisinen Kremlniñ qırımlı mabüslerini azat etüv meselesinde bağları ne vaqıt üzülgenini Qırım.Aqiqatqa tarif etti.

– Em ombudsmen, em Tış işler nazirligi, em İşğal etilgen topraqlarnıñ reintegratsiya meseleleri nazirliginen bağ olmasını bekleymiz, amma ilk evelâ – Prezident ofisinen. Bıltır bu daa qolay edi: ne olğanını tarif ettiler, sentâbr ve dekabr aylarında deñişimler kördik. Bu sene er şey toqtadı sanki, mektüp ve muracaatlarımızğa cevap bermeyler, ne olğanını añlamaymız. Bir taraftan, prezident deñişim olacaq, siyasiy mabüsler azat etilecek, dep vade etken edi. Mart aqqında aytqan edi, amma aprel bite, bir şey añlatmaylar. Şimdi ise Lüdmila Denisovanen online körüşüv oldı. Amma memur subet içün sıñırlı sayıda insan saylasa, insanlarnı bölgen şaraitler doğura. Ne içün qalğanları davet etilmedi iç añlaşılmay.

«Vatandaş serbestlikleri merkeziniñ» yolbaşçısı Aleksandra Matviyçuknıñ fikirince, Prezident ofisi nevbetteki deñişim boyunca siyasiy mabüslerniñ soy-soplarınen yañlış bağ strategiyasını sayladı.

– Kerçekten, tutulğanlarnıñ deñişimi – pek ince bir esnas, amma Prezident ofisi soy-soplarnen bağ tutmalı. Olarnen laf etsinler dep, fleşmob keçirgen vaziyetler olmamalı. Hatırlatam, bundan ğayrı, mabüslerniñ tuvğanları Prezident ofisi ögünde müddetsiz aktsiyanı ötkerip, bu künleri yolbaşçısı Andriy Yermak ile körüşti. Mence, Volodımır Zelenskıy 2019 senesi sentâbr ayında ekinci basamaqqa – yani işğal etilgen Qırımda ve Rusiyede tutulğan ukrainalılarnıñ azat etilüvine – pek tez keçermiz dep aytqanda samimiy olıp, istegenini kerçek olaraq ayttı. Prezident tez olmaycağını añlamağan edi, şimdi ise bu belli, ve şu sebepten Prezident ofisi soñki vaqıtları muzakerelerniñ ketişatı aqqında aytmay.

Aleksandra Matviyçuknıñ fikirince, qırımlı siyasiy mabüsler cedvelinen bağlı muzakerelerde Kremlniñ Kyivden siyasiy uzlaşuv talap etmesi esnasnı zorlaştıra bile.

– Soñki vaqıtları «Qırımğa suv» ibaresi pek sıq qullanıla. Bu mesele muzakere esnasında barmı bilmeyim, amma işaretleri belli. Dekabr ayında Volodımır Zelenskıy er bir ukrainalı mabüsniñ evge qaytması içün küreşecegini ayttı – amma, maña köre, ne o, ne de ofisi bir şeyni alâ daa añlamay: Qırım ve Donbas işğalden qurtarılğanına qadar küreş devam etecek. Biz Qırım boyunca 89 kişilik ve Donbas boyunca bir qaç yüz kişilik cedvel aqqında aytmaymız – biz işğal altındaki topraqlarda bulunğan 5,5 million insan aqqında aytamız, iç birisini bir şey qorumay.

Aprelniñ 30-na «normand dördü» memleketleri – Almaniya, Frenkistan, Rusiye ve Ukraina – Tış işler nazirleriniñ online körüşüvi planlaştırıla, 2019 senesi dekabrniñ 9-nda olğan sammitteki añlaşmalarnı tasdıqlav meseleleri muzakere etilecek. Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov bu körüşüvniñ iştirakçilerini qırımlı siyasiy mabüsler mevzusını muzakere etmelerine çağırdı. Onıñ fikirince, Ukraina bu meselede Rusiye ile keçirgen muzakere esnasında teşebbüsni coydı.

– Rusiye Donetsk ve Lugansk vilâyetleriniñ ayrı rayonları statusınıñ belgilemesinde israr etti, Ukraina pek doğru yapıp razı olmadı – Üç taraflı bağ gruppasınıñ toplaşuvı neticesiz bitti – nazirlerniñ subet neticeleri sıfır olacağını beklemek mümkün. Deñişim aqqında aytsaq, tek Donetsk ve Lugansk vilâyetleriniñ işğal etilgen topraqlarında tutulğan Ukraina vatandaşları boyunca Rusiye qarar ala bile. Qırımlı siyasiy mabüsler meselesinde Prezident ofisi tafsilâtlı malümat bermeycek dep kele maña – bu muzakerelerniñ neticesiz olğanını qabul etmemek içün bir usul. Soñki üç deñişimde bir qırımlı ve qırımtatar siyasiy mabüsiniñ olmaması Moskva maqsadlarına köre qarar alğanını köstere, Ukraina ise bu esnasta subyekt degil.

Refat Çubarovnıñ tahminlerine köre, Kreml qırımlı siyasiy mabüslerniñ taqdirini muzakere etmege istemeyip, Qırımnıñ Rusiye toprağı olğanını kösterecek ola.

– Yarımada üzerindeki Ukraina suvereniteti siline ve halqara toplulıqqa deñişim meselesinde Ukraina tarafı içün Qırım prioritet degil degen fikirni aşlana. Bunı yoq etmek kerek. Mustafa Cemilev deñişim er angi şartnen olamaz degende bunı aytqan edi. «Normand dördü» nazirleriniñ bugünki online körüşüvi de «Qırımdan ğayrı er şeyni muzakere etemiz» yolunıñ devamı ola – ve bunı qabul etmeymiz.

Rusiyege deñişim cedvelindeki vatandaşları aslında kerekmey, – dep eminliknen ayta Rusiye siyasetşınası ve publitsist Leonid Radzihovskiy.

– Rusiye resmiy şahıslarına telefon etse ediñiz ve olar sizge aqiqatnı aytsa edi, cevap böyle olur edi: «Bilmeymiz». Bu meselenen tek bir kişi oğraşa. Prezident Vladimir Putinniñ böyle qarar almasınıñ sebeplerini men, kerçekten aytsam, añlamayım. Rusiyege bu mabüsler kimsege kerekmey – Putin Ğarpnen barışmağa ve sanktsiyalarnıñ toqtatılmasını istey. Faqat bunıñ içün Rusiye ve Donbas arasındaki sıñır qapatılmalı ve bu Donbas «satılmalı».

Aleksandra Matviyçuknıñ aytqanına köre, deñişim esnasına alâqası olğan er bir Ukraina devlet organınıñ mabüsler cedveli bar, şunıñ içün belli adlar Prezident ofisi yolbaşçısınıñ soñki final versiyasına nasıl kirsetile belli degil.

– Elbette, deñişimnen bağlı muzakere esnasında Ukrainağa bağlı çoq şey yoq, amma tüzetilmesi kerek şeyler bar, mence. Prezident ofisinde bu problemanen oğraşqan insanlar gruppasını ögrenmege tırıştıq, amma kimse bilmey eken. Andriy Yermak gecelernen tercimeiyallarnı özü oquy dep tüşünmeyim. Vatandaşlarımıznı azat etüv meselesi bütün esnasnı idare etken Prezident ofisi içün kerçekten prioritet olsa, onıñ içün mahsus iş gruppası ayırılmalı, soy-soplar qayda muracaat eteceklerini bilmeli. Rusiye tarafınıñ buña oşağan memuriy qurulışı çoqtan bar.

Tutulğanlar soñki sefer aprelniñ 16-nda deñiştirildi – anda Ukraina ve «DNR» ve «LNR» reberligi nominal olaraq iştirak ettiler. Rusiye tarafdarı aydutlar 20 insannı azat etip, Kyivge teslim etti. Rusiye ve Ukraina arasında kerçekleştirilgen deñişimlerde qırımlılar ilk ve soñki sefer 2019 senesi sentâbr ayında iştirak etken edi – Oleg Sentsov, Edem Bekirov ve Kremlniñ diger siyasiy mabüsleri azatlıqqa çıqtı.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)