Deñiz boyundaki Yaltadan Yalta yaylasınıñ bir qaç dağ töpesi pek yahşı körüne – Lapata, Cadı-Burun ve Cunın-Koş. Yalta Qırımnıñ eñ güzel yerlerinden biridir: dağlıq yayla alp çayırlarınen, bazı yerlerde ise siyrek ormanlarnen örtülgen. Anda mağaralar ve boşluqlar bar, Yalta yaylasınıñ cenübiy capları ise Yalta tabiat qoruğınıñ bir parçasıdır.
Yaltadan yaylağa İograf dağ aldı boyunca ketken İograf-Boğaz dağ soqağından ya da qarşı taraftan, şimalden köterilmek mümkün. Misal olaraq, Bağçasaray rayonınıñ Özenbaş köyünden.
Özenbaş, ğarptan Boyka massivi ve şarqtan Ay-Petri sırtı ile sıñırlanğan dülber manzaralı bir vadiyniñ eñ cenübiy ve eñ uzaq köyüdir. Bağçasaray ve Aqmescitten kelgen avtobuslar yalıñız Biyük-Özenbaş köyüne barıp çıqa, andan Belbek özeni boyu qırılğan bir yol boyunca Özenbaşqa bir buçıq kilometr.
Köy balaban degil, uzunlığı 700, keñligi ise 300 metr ve tahminen 70 sakini. Bu arada, 1926-ncı yıl ealini cedvelge aluvnıñ malümatına köre, o zaman Küçük-Özenbaş adını taşığan köyde 1296 adam yaşay edi, ve olardan tek ekisi qırımtatar degil edi. 1936-ncı yıldaki Umumittifaq ealini cedvelge aluvğa köre, köyde 615 adam yaşay edi – sayınıñ yarısı. Sovet ükümetiniñ altı yüz vatandaşınen ne yapqanı belli degil.
1944 senesi qırımtatarlar sürgün etilgen soñ, Klüçevoye adını alğan köyde sakinler qaldmadı, demek mümkün. 1962 senesi köyniñ adı Klüçevoyeden Mnogoreçyege deñiştirildi. 1938 senesi anda yalıñız 48 adam yaşay edi. Bugünde köyde turizm pek gürdeli inkişaf ete, eski qırımtatar evleriniñ yerinde hususiy musafirhaneler ve raatlıq bazaları qurula.
Buña baqmadan, bazı qadimiy eşyalarnı şimdilik daa tapmaq mümkün – bu divarlarğa «quru» qalav ile qoyulğan bir qaç eski ev ve aran. Daa aq mermerden qadimiy bir baştaş bu istinat divarlarından birine «kirsetilgen».
Köyden bir qaç kilometr uzaqlıqta, Qırımnıñ eñ bol suvlu Belbek özeni başlana. Belbekniñ başlanğan irmaçıqnıñ adı Kuçuk-Özenbaş. Özenbaş, özenniñ başı kibi tercime etile. Özenbaşnıñ cenübiy kenarında, Azmeniñ-Çoqraq irmağı yer tübünden çıqa.
Bu irmaq 1916 senesi neşir etilgen N.V. Ruhlovnıñ «Qırımnıñ dağlıq qısmınıñ özen vadiylerine baqış» adlı kitabında tarif etile: «künlük 25 000 qopqa miqdarında suv töküle». Bu irmaçıqtan artıq 100 yıldan ziyade suv köyge şimdiki Klüçevaya soqağınıñ soñunda yerleşken Cami-Üzen çeşmesine bir boru vastası ile berile.
Azmeniñ-Çoqraq irmaqnıñ capında eski bir qırımtatar mezarlığı, abideler çoqtan berli omrağan. Mezarlarnıñ bazıları suvnıñ kenarından bir qaç metr mesafededir. Ölgenlerniñ neçün bütün köyniñ suv içken çoqraqnıñ yaqınlarında defn olunğanı belli degil.
Azmeniñ-Çoqraq irmağı boyunca eki köpür bar, biri tamamınen saqlanıp qaldı, diger qısmen omradı. Uzaq olmağan bir yerde, artıq Küçük-Özenbaş irmağında «Voda Krıma» müessiseniñ suvölçer noqtası ve ondan elli metr aralıqta Qırım gidrometeorologik merkezniñ meteorologiya stantsiyası bar.
Özenbaş köyünden Belbek özeni boyu, Boyka dağlıq massivine meşur turizm marşrutları başlana, amma biz Yalta yaylasına ketecekmiz. Marşrutnıñ uzunlığı yedi kilometrden biraz ziyadedir, lâkin cayav bu qadar uzun olmağan mesafeni üç-üç buçuq saat içinde keçmek mümkün. Er şey yükseklik farqından – köy deñiz seviyesinden 500 metr yükseklikte yerleşe, Cadı-Burun dağı ise 1423 metr.
Özenbaştan eki kilomet mesafede, yıl devamında qurumağan eski Eki-Tekne çoqrağı bar. Suvnıñ dadı yahşı. Em de ayvanlarnı içirmek içün aşlav qoyulğan.
Çoqraq tahminen 900 metr yükseklikte yerleşe, yol kettikçe yüksele ve tezden qarnen örtülgen caplar körünecek. Yerli sakinler buña Yekaterina yolu deyler ve yol Rusiye imperatriçesiniñ emrinen qurulğanına inanalar. Bunıñ aqqında tarihiy deliller yoq. Menimce, dağlı Qırımda çoq miqdarda olğan adiy bir orta asır yolu, olarnıñ episi yerli sakinler tarafından qurulğan. Keçken sene magistral gaz borusınıñ çekilmesi yayla boyunca devam etip başlandı, ağır qurucılıq tehnikası içün yolnı biraz keñleştirdiler ve büldohernen tegizlediler. Aynı zamanda eski yol tamamınen yoq etildi ve istinad divarlarınıñ yalıñız bir qaç kiçik parçası qaldı.
Endi yaylada, avtomobil qar obalarından keçmeli – bir metr yükseklikte nesneler. Bazılarını daa yahşı aylanıp keçmek. 1200 metrden çoq yükseklikten, yahşı avada uzaqlarda Aqyarnı körmek mümkün.
Yaylanıñ qayası adlı dağdan Sçastlivenskoye ve Zagorskoye suv anbarlarını körmek mümkün. Doğru yolnen birincisine qadar beş kilometrden ziyade, ekincisine on üç buçuq. Mart ayında Zagorskoye suv anbarı ölü seviyede edi ve bu andan ealige suv almağa endi olmay edi. Bir qaç kün evelsi Rusiye kontrolindeki Qırım ükümetiniñ Mesken-kommunal hocalığı nazirligi yarımadanıñ esas suv anbarlarınıñ tolmasına dair malümatnı yañarttı. Oña köre aprelniñ 16-sı itibarınen evel ölüm seviyede olğan Ayan, Aqyasmecit ve Zagorskoye suv anbarlarında suv kelmesi qayd etile.
Mında Yaylanıñ qayası dağında 1286 metr yükseklikte Qırım partizanlarına bir abide bar. «1941 senesi bu yerde general-mayor D.İ. Averkinniñ komandanlığı altında partizanlar Alman faşit cezalandırıcılarınıñ üç batalyonı ile cenkleşti ve ğalebe qazandı», – dep yazılğan abide üstünde. Ay-Petri ve Yalta yaylalırı civarında Yalta partizanlar müfrezesi faaliyet kösterdi, bazası Beş-Tekne çoqrağı civarında, esas dağ sırasınıñ şimaliy yamaclarında yerleşe edi.
Yaylada qar irimege devam ete – baar öz tesirini köstere. Bunıñ içün yayla boyunca ketken yol ya qar obalarından, ya çamur, ya taşlar üzerinden kete. Jip içün kerçek sınav. Yolda qara taştan abide bar. Anda, 2004 senesi oktâbrniñ 21-nde artqaç suvumadan Donetskten kelgen üç student öldi. Dağda kezinti, tüzlükler boyunca kezitinden farqlana. Dağlarda er şey pek ciddiy ve bunı añlamaq kerek.
Bu Cadı-Burun dağı, onıñ yüksekligi 1423 metr. Tahminen yüz metrlik uçurımdan uzaqta büyük bir haç pekitilgen, onı Yaltanıñ aman-aman bütün rayonlarından körmek mümkün. Etegindeki Ukraina bayrağı biraz ağardı, amma kene de körüne. Haç deñiz seviyesinden tam 1400 metr yükseklikte.
Aşağıdaki bir yerden yaylağa bulutlar kele, etraftaki er şey sim-siya tumannen örtüle. Körme qabiliyeti tahminen 50 metr. Töpede ava pek tez deñişe.
Aman-aman er yerde safranlar çiçek aça. Aşağıda, balaban olmağan bayırlarda olar endi çoqtan soldı.
Qırmızı kitapqa kirestilgen son-trava çiçeklemege azırlana. Bu Qırım dağlarınıñ eñ dülber osümliklerinden biri.
Yel bulutlarnı dağıttı ve kene küneş parılday. Ava atta biraz cıllılaşa. Yalta yaylasında «On eki ay» masalında kibi qış, baar ve yaz rastkelişti. Yalıñız küz yoq, amma onı da quru yapraq ve ot arasında tapmaq mümkün.
Bulutlar arasında aşağıda Yalta körünmekte. Şimdi er şey yahşı körünmey, amma ava açıq olğanda yol boyu ketken maşnalarnı bile körmek mümkün.
Yelniñ küçü ket-kete arta ve tuman yoq ola. Yayla üstündeki yeller pek şiddetli ola.
Qaytuv yolu. Yayladan enüv köterilüvden biraz azca vaqıt ala. Yol tayğalaq ve maşnanı tarafqa sürüp kete. Evel körüngen er şey akis nevbetnen kete: haç, partizanlar abidesi, serpantin, çoqraq. Yolnıñ nevbetteki burulışında Özenbaş.
Yevgen Juk, Aqyarlı bloger (müellifniñ adı ve soyadı telükesizlik maqsadınen deñiştirildi)
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
