Mahsus Qırım.Aqiqat içün

Qırımda 1992 senesi oktâbr ayında olğan adise-vaqialarnı hatırladılar. O vaqıt qırımtatarlar Aluşta civarındaki Krasnıy Ray köyünde çadırlar yıqıluvına ve topraq damartısınıñ alınmasına cevap berip, küçüni, Qırım akimiyetiniñ qanunsız areketlerine qarşı tura bilecegini kösterdi. O adiselerden soñ 28 yıl keçti. Şimdiki Rusiye akimiyetiniñ o adiselerni unutmaması, em de açıq hatırlaması Rusiye memurlarınıñ o sert areketlerni aqlağanını köstere. Şimdi o vaqıt Qırımda aqları tamamen körmemezlikke urulğan halqqa, qanunsız ve cinaiy tanılğan sürgünlik yerlerinden vatanğa qaytqan insanlarğa qarşı yapılğan zorbalıqnı aqlamağa isteyler.

Em de nasıl hatırlağanlar! Qırımnıñ Rusiye parlamentiniñ gazetası istifada olğan militsiya polkovniki Aleksandr Bıhovetsni derc etti, o, 1992 senesi qırımtatarlarnıñ narazılığını bastırğan ve vazifesini becerip olamağan edi. Şimdi o, akimiyetniñ o adise-vaqialardan alacaq tarih dersine emiyet bermeyip, o kün aqqında tarif ete. Bıhovets militsiyanıñ iç şanlı olmağan areketlerini qaramanlıq dep köstere, o adiselerge ekstremizm ve qalabalıq, halqnı ise «meclisliler» dep adlandırmağa devam ete. Maqalede Qırımtatar Milliy Meclisi Rusiyede ekstremist teşkilât dep tanılğan ve yasaqlanğan, dep altı kere qayd etile. Müellif, akimiyet ve quvetçi qurulışlarnıñ halqnıñ ayırımğa ve aqları bozulğanına qarşı narazılıqlarını bastırmaq aqqını qayd etmege devam ete. Muarririyet, Mustafa Cemilevniñ fotosüreti altında «M.Cemilev qalabalıqlarnıñ provokatsiyasını faal sürette yaptı» dep yaza.

Qırımtatarlar nasıl qayttı

O künlerni hatırlayıq. Daa 1989 senesi SSCB Yuqarı Şurası sürgünlikni qanunsız ve cinaiy dep tanıdı. Halqnıñ vatanğa qaytması ve aqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesi aqqında qararlar alındı.

1991 senesi dekabr ayında Alma-Atada Mustaqil devletler ittifağı qararı alınğan eski birlik cumhuriyetleri olğan 11 devletniñ yolbaşçılar körüşüvinde jurnalist olıp iştirak etken edim. Matbuat konferentsiyasında sual bermek imkânını qazanıp soradım: körüşüvde sürgün etilgen halqlarnıñ qaytuv ve ğayrıdan tiklev meselesi muzakere etildimi, çünki eki ya da üç sıñırnı keçmege mecburlar, ve vatandaşlıq, mülkni ğayrıdan tiklev ve diger aqları meselesi nasıl çezilecek. Boris Yeltsin Moldova yolbaşçısı Mirça Snegurdan cevap bermesini istedi, o da, bu problemlerni devlet yolbaşçıları muzakere etmedi, dep doğrusını ayttı. Yani sürgün etilgen halqlarnen 1991 senesi kimse oğraşmadı, olar tarih qurbanları oldı.

Daa çoq Ukrainanıñ teşebbüsi sayesinde Mustaqil devletler ittifağı 1992 senesi oktâbrniñ 9-nda Bişkek añlaşması olaraq belli olğan «Sürgün etilgen şahıs, milliy azlıq ve halqlarnıñ aqlarını ğayrıdan tiklev meselelerinen bağlı» añlaşmanı imzaladı. Amma bu añlaşmağa imzalanğan soñ, şu cümleden Rusiye tarafından imzalanğan soñ, iç riayet etilmedi. O vaqıt Ukraina da oña qısmen riayet etti, çünki bazı maddeleri Ukraina qanunlarına uymay, dep esaslanğan edi. Qanunlarnıñ ayat talaplarından keri qalması ve halqara uquqnıñ iç qanunlardan üstün oluv qaidesine emiyet berilmemesi diqqatsız qalğan edi.

Qırımtatarlar Qırımğa, vatanlarına kütleviy şekilde qaytqan edi. Büyük vaqia tebrikleri yerine halqnı suvuq qarşılağanlar, bütün aqlarını körmemezlikke urğanlar, amma akimiyet qararlarında aqlarınıñ bozulması endi qanunsız ve cinaiy dep tanılğan edi. Daa 80-lerde Qırımda avdetçilerniñ satqınlığı, zalımlığı, qırımlılardan intiqam almaq niyetleri, balalarnı «soymaq» istekleri aqqında öşekler tarqalğan edi, köylerde gece nevbetçilik tutıp vahta yapqanlar. Lafnıñ qısqası, olar adaletsiz bir şekilde zarar körgen yurtdaş olaraq degil, yerli eali içün telüke olğan yabancılar olaraq qarşılandı.

Krasnıy Rayda ne oldı

Topraq meselesi akimiyetniñ insaflığı ve kemalını teşkermek içün bilev taş oldı. Yüzlernen ve biñlernen qırımtatarlarnıñ yaşaycaq yeri yoq edi, olar kök ve yer arasında qalğanlar.

Akimiyet ise qalğan evlerini de qaytarmağa istemedi, ev, iş bermey, topraq damartılarını da ayırmay edi. Şunıñ içün qırımtatarlar 1944 senesi olardan cinayet yolunen çekip alınğan topraqnı özleri qaytaracaq, dep qarar aldı.

Olar boş topraqnı, esasen köy ve şeerlerniñ civarlarında, bazı vaqıtları köy hocalıq tarlalarını alıp, topraq damartılarına bölgen ve ev qurmaq niyetinen muvaqqat evçiklerni qoyğan edi.

Bazı vaqıtları Qırım akimiyeti «topraqnı boşatmaq» içün küçüni qullandı. Aqmescit civarındaki Yaşlıq (Molodejnoye) qasabasında ve diger yerlerde böyle oldı, amma 1992 senesi oktâbr ayında Aluşta civarındaki Krasnıy ray köyü yanındaki yerden insanlar quvulğanda muvaqqat evçiklerni yıquv esnaslarınıñ kulminatsiyası oldı.

Yerleşken avdetçilerge kelgen militsiya olarnı lagerge sarıp aldı ve insanlarnı küçnen quvıp başladı. Şunı aytmaq kerek ki – akimiyetniñ emrinen çatışmanı militsiya başlattı. İnsanlarnıñ özüni mudafaa etmekten başqa çaresi yoq edi. Köşege sıqışıp, olar ateş, şinalarnı yaqtı, benzin qutularını qoydı ve ücüm etilse, özüni ve ücüm etkenlerni yaqacaqlar, dep ayttı. Küç tedbirleri neticesinde çadırlar lageri yoq etildi, bir çoq narazılıqçı tutuldı ve Aqmescitniñ farqlı militsiya bölüklerine ketirildi.

Bu vaziyetni daa beter etti. Üç künden soñ, oktâbrniñ 5-nde, qırımtatarlar Aqmescitte Qırım Yuqarı Şurasınıñ binası ögünde Qırım mitingine toplaşıp, semetdeşleriniñ azat etilüvini talap etti. Akimiyet buña razı olmadı. Miting iştirakçileri dua etip, soqaq ve Yuqarı Şura etrafındaki taşlarnı aldı ve altı haneli binanıñ birinci qatında aman-aman pencerelerni sındırdı. Ekinci qatta da bazı pencereler qırıldı.

Añlaşıla ki, miting iştirakçileriniñ binanı zapt etmek kibi bir niyeti yoq edi, anda silâlı qaravul toplandı. Akimiyet qorqıp, tutulğanlarnı azat etmege razı oldı.

Miting iştirakçileri olarnı Lenin meydanına alıp ketmege talap etip, mitingni anda devam etti. Tutulğanlar azat etildi. Aqşamğa doğru miting iştirakçileri dağıldı. Halq yeñdi.

Daa soñra avdetçiler alğan topraqlar küç qullanıp boşaltılmadı, özüne mülk qaytaruv esnasınıñ yañı fazası başladı. Bir taraftan, akimiyet «narazılıq alanlarına» avdetçilerniñ öz iradesi olaraq kösterip, olarğa topraqnı «izinsiz zapt etüv» dep adlandırdı. Diger taraftan, rayon şuralarınıñ icra komitet hadimleri vaziyetni öz menfaatları içün qullandı: olap yerli meclislernen gizli işbirligi yapıp, olarğa eñ kelişken ve qavğa çıqarmaycaq, boru ve qıyınlıq çıqara bilecek diger faktorları olmağan topraq damartılarını saylamağa yardım etken edi. Amma bedava degil. «Narazılıq alanlarınıñ» bazı iştirakçileri akimiyet sıñırlavlarından zarar körgen ve toprağı olmağan icra komitetlerniñ hadimlerinen añlaşıp, bir qaç topraq damartısı alğan edi, ileride olar memurlarğa berilgen edi. Olar ise ya resmiyleştire, ya da sata ediler.

Yani akimiyetniñ avdet etkenlerge yerleşmeleri içün topraq bermege istemegeni sert zıddiyetlerge, ileride ise qabarcılıqqa ve memurlarnıñ qanunsız zenginleşmesine yol açtı.

Soñu bar.

Mıkola Semena, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün