Şok, qorqu, bir şey añlamağan edik – Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov 2014 senesiniñ adise-vaqialarını böyle hatırlay.
Qırım.Aqiqat, işğal yılı munasebetinen qırımlı siyasetçi, faal ve cemaat erbaplarınen laf etti. Refat Çubarov işğal vaqtında ne is etkenini, 2014 senesiniñ eñ parlaq hatırlavı ve kene altı yıl evelsi yarımadada olsa edi ne yapacağını tarif etti.
«O vaqıt Rusiye ordusınen istilâ etecek, dep tüşünmegen edik»
– İşğalni nasıl hatırlaysıñız? 2014 senesiniñ baarinde ne is etkeniñizni ve ne tüşüngeniñizni tarif etiñiz.
– Duyğularım Qırımnı terk etmege mecbur olğan, quvulğan, yarımadadan alıp taşlanğan yüzlernen ve biñlernen insannen bir ola. Şimdi çoq qırımlı yarımadanı ne bekley dep tüşüne.
Altı yıl evelsi, Rusiye ordusı Qırımğa kirgende ve yarımada boyunca dağılğanda, bunı olmaycaq bir şey olaraq körgen edik. Çoq sürmez ve XXI asırnıñ dünya temelleri o qadar qolay taptalmaz, dep emin edik. Tezden dünya bu adaletsizlikni toqtatmaq içün kerekli areketler tapacağından emin edik.
Putinniñ Rusiye cemiyetini birleştirmesine ihtiyacı bar edi
Amma o vaqıt Rusiyeniñ cemiyet ve iqtisadiyatta ciddiy alâmetler olğanına qulaq asmadım, Putinniñ Rusiye cemiyetini birleştirmesine ihtiyacı bar edi. Bular Ukrainağa qarşı istilâ sebepleri oldı.
– Qırımda Rusiye tarafdarı baqışlarını is etken ediñizmi?
– Ealiniñ ekseriyeti Ukrainada demokratik cemiyet nasıl inkişaf etecek, dep tüşüngen edi. Fevralniñ 23-ü hatırlamaq mümkün – Aqmescitte ve Aqyarda Noman Çelebicihannı añma yılında büyük miting olıp keçti, 15 biñden çoq kişi toplaştı. İnsanlar Ukrainanıñ Avropa demokratik devleti olmaq imkânı bar, dep aytqan edi. O vaqıt Yanukoviçniñ rejimi yoq oldı, ve Kyivde akimiyetke demokratik küçler kelecegi belli edi.
Fevralniñ 25-nde (2014 senesi – QA) uzun muzakerelerimiz oldı, muavinlerimnen beraber Qırım Yuqarı Şurasında edim, Vladimir Konstantinovnı (Qırım parlamentiniñ reisini – QA) ve yaqın ortaqlarını Qırım Yuqarı Şurasınıñ toplaşuvını tez-tez keçirmege acet yoq, dep iqna etmege tırıştıq.
Amma Konstantinov pek aşıqqan edi, sessiya ya fevralniñ 26-nda olacaq, ya da iç olmaycaq, dep israr etti, aşıqması bu sessiyada Rusiyege muracaatlar qabul etileceginen bağlı şübhelerimizni quvetleştirdi.
Malümat: Qırım Muhtar Cumhuriyeti Yuqarı Şurasınıñ matbuat merkezi saytında 2014 senesi fevralniñ 26-nda Konstantinovnıñ beyanatı derc etilgen edi. Anda «Qırım parlamenti Qırımnıñ Ukraina terkibinden çıquv meselesi köterilmey», dep aytılğan edi. Martnıñ 18-nde Konstantinov Rusiye prezidenti Vladimir Putinnen sahte «Qırım ve Aqyarnı Rusiye terkibine aluv añlaşmasını» imzalağanlar arasında edi.
O vaqıt Rusiye ordusınen istilâ etecek, dep tüşünmedik, amma onı celp eteceklerinden ve Ukraina işlerine açıq kirişeceginden şübhemiz yoq edi.
O vaqıt Rusiye ordusınen istilâ etecek, dep tüşünmedik, amma onı celp eteceklerinden ve Ukraina işlerine açıq kirişeceginden şübhemiz yoq edi.
– 2014 senesi fevralniñ 26-nda aqşam, Qırım parlamenti ögünde olıp keçken Ukraina topraq bütünligine qoltutuv mitinginden qaytqanda ne tüşüngen ediñiz?
– Mitingge çıqqan insanlar böyle provokatsiyalarğa yol bermedi, ve aqşam Yuqarı Şura ögündeki meydandan ketip, özüni, Qırım ve Ukrainanı imaye etip olğanlarından emin ediler. Bazı miting iştirakçileri yutturğanlar dep kederlengen ediler – bu mitingniñ Rusiye tarafdarı iştirakçileri edi.
«Rusiyenen yalıñız qaldılar»
– 2014 senesi baariniñ eñ parlaq hatırlavıñız nedir?
– O künlerniñ eñ parlaq hatırlavı Qırımdaki Ukraina telükesizlik hızmeti reberiniñ saba saat 4:40-ta telefon etüvi oldı. O, (Gennadiy Kalaçev – QA) Qırım Yuqarı Şurası ve Qırım Nazirler şurası binalarına silâsı çoq olğan kimligi belli olmağan insanlar kirdi, dep bildirdi, kütleviy aktsiyalar planlaştırılsa, haberimiz olsun dep telefon etti. Yeşil adamçıqlar peyda olğanını böyle bildim.
Malümat: O vaqıt Qırımdaki Ukraina telükesizlik hızmetiniñ idare yolbaşçısı olğan Gennadiy Kalaçevniñ aytqanına köre, mahsus hızmetlerniñ vekilleri terror telükesiniñ ögüni aldı ve milliy devletçilikni qorçaladı. Qırımdaki vaziyetke menfiy tesir etecek eñ ağır şey «milletlerara ve dinlerara zıddiyetni başlatmaq ıntıluvları» oldı, dep ayttı. 2014 senesi martnıñ 2-nde o, istifa içün ariza berdi.
– Ne içün Meclis ve Qurultay Rusiye kontrolindeki Qırım ükümetine vekillerini yollamağa qarar berdi?
– 2014 senesi mart ayında, sahte referendum keçirilgen soñ, Qırımda büyük kerginlik qalğan edi. Rusiye istilâsı, Ukraina ordusınıñ Qırımdan açıq tahliye etilüvi, Rusiye quvetçileriniñ ukrain cemiyetiniñ çeşit qatlamlarına kütleviy kirişüvi – bular Qırımda bütün insanlar üzerinde olğan büyük telüke isini doğurdı.
Qırımtatarlarğa qarşı provokatsiyalarnıñ ögüni almaq ya da eñ azından azlaştırmaq içün eki insanımıznı Qırımnıñ Rusiye Nazirler şurasına yollamağa qarar berdik. Aynı qararnıñ ekinci noqtasında bu adım Qırımda olğan areketlerni siyasiy ceetten qabul ettik demek degil, dep yazdıq.
Mında açıq aytmaq kerek. Bizler, qırımtatarlar, o vaqıt halq olaraq Rusiyenen, Rusiye ordusınen, repressiv apparatnen yalıñız qaldıq: FSBden başlap, bir çoq gizli mahsus hızmetine qadar. Halqımıznı bir şekilde qorçalamaq tek bizim elimizde edi. Başqaları ya bunı yapmadı, ya da devletimiz kibi böyle imkânğa saip degil edi, ve şunıñ içün insanlarımıznıñ ayatını, belli insannıñ degil, umumen halqımıznıñ ayatını qorçalaycaq qararlarnı qabul ettik.
Qırımtatar Milliy Meclisiniñ areketleri, ilk evelâ, Rusiye istilâsı sebebinden Qırım içün olğan telükege esaslandı. Öz tarihımızğa esaslandıq. Bilemiz ki, Qırımğa bütün belâlar ve halqımıznıñ faciaları Şimalden, Moskvadan kele.
«Tıştan kelgenler yahşılıq ketirmey»
– Şimdi, altı yıl keçken soñ, o vaqıt, 2014 senesiniñ baarinde yapqan ya da yapmağan bir şeyden peşmansıñızmı?
– O vaqıt elimizden kelgenini yaptıq, amma Qırımda devlet maşinası içinde olğan bozuvlar ne qadar büyük olğanını tahmin etmegen edik. Militsiya, Ukraina telükesizlik hızmeti, Qırım prokuraturasında olğan kütleviy hainlik seviyesini tasavvur etip olamağan edik. Qırımtatarlarğa qarşı menfiy munasebetlerini körgen edik. Olar qaytmamızğa, aqlarımıznıñ ğayrıdan tiklenmesine keder etti, amma bunı zihniyetlerinen, tatarlarğa qarşı ştamp ve miflernen añlatqan edik. Amma eñ mesüliyetli vaqıtta öz devletini aldatmağa isteycekler, dep tüşünmegen edik.
Malümat: O vaqıt Qırım baş naziriniñ muavini olğan Rustam Temirgaliyev cumhuriyetteki Ukraina arbiy bölükleriniñ büyük qısmı «Qırım samooboronası» tarafına keçti, dep bildirdi. Ukraina arbiyleri ise olarnı silâ altında ant etmege mecbur ettiler, dep tarif etken edi.
O künlerge qaytmağa çare olsa edi, Qırımda quvet müessiseleri añlar dep, yapqan areketlerimiz yerine, belki, Qırım cemiyetini tıştan istilâ olacağına azırlar edik. İnsanlar tıştan kelgenler yahşılıq ketirmegenini añlamaq kerek edi.
O vaqıt insanlar işğalniñ neticesi ne ola bilecegini tasavvur etip olsa edi, belki, bizim içün qolayca olur edi
O vaqıt insanlar işğalniñ neticesi ne ola bilecegini tasavvur etip olsa edi, belki, bizim içün qolayca olur edi. Qırımtatarlar işğalni qabul etmemekte bir edi, amma bir qısmı Rusiye işğaline quvanğan, diger qısmı ise şaşmalağanından bir şey yapmağan yüz biñlernen diger insan arasında qaldıq. Bu qısım bizge qoşulmağa istemedi, qorqtı.
Ve bu eñ büyük çağıruvlardan biri edi – toprağımızğa işğalci kelgende bir çoq qomşumız bu topraqnı imaye etmege tüşünmegen vaziyetke oğradı. Eñ büyük şok bu edi.
Qırım toprağına kelgen facia er keske tesir etti, bugün Rusiye akimiyetine hızmet etkenlerge bile. Altı yıl evelsi Qırımğa kirgen Rusiye ordusını büyük quvançnen, bayraqlarnen meydanlarğa çıqıp qarşılağanlar bile bugün Qırımnıñ Rusiye işğaliniñ menfiy aqibetlerinden şaşmalap qaldı.
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
