«O, sovet Qırımnıñ ve qırımtatar halqınıñ yoq etilmesiniñ canlı tarihı edi»: Bekir Ümerovnıñ ayatı

İyünniñ 23 - qırımtatar halqınıñ milliy areketiniñ eñ eski iştirakçilerinden bir olğan Bekir Ümerovnıñ doğğan künüdir.

O, 1900 senesi Qırımnıñ Kezlev qazasınıñ Aq Baş köyünde mollanıñ qorantasında doğdı. Köy mektebini bitirgen soñ, cemiyetniñ parasına Bağçasaraydaki meşur Zıncırlı-medresege oquvğa yollandı. İnqilâp ve vatandaş cenkinden soñ Kezlev qazasında ocalıq etti. 1922 senesi Bekir Moskvadaki Kommunistik işçiler universitetine oqumağa kirdi. Bir yıldan soñ VKP(b) azası oldı.

Onıñ fırqadaki karyerası olduqça muvafaqiyetli inkişaf ete. 1924 senesi iyül ayında Bekir Ümerov Kommunist gençler şurasınıñ Vilâyet komitetiniñ birinci kâtibi vazifesine saylana. O, Komsomolnıñ Qırım vilâyet komitetiniñ organı olğan «Yaş quvet» gazetiniñ baş muarriri ola. 1927 senesi o, Aqyar şeer şurasınıñ mesül kâtibi vazifesine tayin etile. Beş yıl soñra yañı vazife. Ümerov «Krımkarakultrest» idaresiniñ reisi ola, o, Qırımnıñ çöl tarafında karakul yetiştirgen sovhozlarnıñ teşkil etilmesinen oğraşa. 1936 senes mart ayında ŞSCB Halq sovhozlar komissarlığınıñ karakul yetiştirgen idaresiniñ teftişçisi ola.

1938 senesi noyabr ayında Bekir Ümerovnı Qırım milletçileri ile munasebetleri olğanında qabaatlap, tefqif ettiler. O, 10 yıl apis cezasına mahküm etile, mülkü de musadere oluna. Apayı Hatice de «halq duşmanınıñ» apayı kibi apis etile ve Orta Asiyağa sürgün etile. Olarnıñ küçük qızını ise başqa adamlar baqa. 1949 senesi fevral ayında, apis müddeti bitken soñ, Bekir Ümerov kene tevqif etile ve Krasnoyarsk ülkesine sürgün etile. Anda o, 1954 senesinece bulundı.

Ailesinen tuvğan Qırımda degil, Özbekistanda sürgünlik yerlerinde qavuşıp ola. Tezden, 1956 senesi sentâbrniñ 8-nde Bekir Ümerov ŞSCB Yuqarı Mahkemesi tarafından aqlandı.

Bu devirde qırımtatar halqınıñ Qırımğa qaytması ve devletçiliginiñ ğayrıdan tiklenilmesi oğrunda küreşken milliy areket öz işini bayşlay. Ümerovnıñ zengin ve pek drammatik ömür tecribesi, bilgileri halqnıñ aqlarınıñ ğayradan tiklenilimesi oğrunda kollektiv küreştke kerek ola.

Fırqa vesiqalarında ve qanun qoruyıcı organlarınıñ vesiqalarında defalarca milliy areketiniñ liderlerinden biri kibi añıla. Böylece, KPU Qırım vilâyet komitetiniñ 1967 senesi sentâbrniñ 21 tarihlı malümatında Bekir Ümerovnıñ «Qırımda yaşağan tatar milletiniñ vatandaşları aqqında yuqarı akimiyet organınıñ iyezuit fermanına cevabı qayd etile»: «Merkeziy kömetet tatar halqınıñ delegatlarını eñ yüksek seviyede qabul etse de, qırımtatarlarnı kene aldattılar... Devlet qurumları tarafından tatar halqınıñ talaplarına sayğısızlıq tatarlarnı açuvlattı ve olarnı iç duşmanlarğa çevirdi».

Qırımtatar Milliy areketiniñ faali Ayşe Seytmuratovanıñ hatırlağanı kibi: «Bekir ağa Vatanğa qaytmaq içün areketteki iştiragini ilmiy araştırmalar ve jurnalistika faaliyeti ile birleştirdi, qırımtatar halqınıñ tarihı ve edebiyatı ile oğraştı. O, 1918-1940 seneleri yoq etilgen qırımtatar ziyalılarnıñ ve Qrımnıñ körümli fırqa ve sovet işçilerniñ cedvelini toplap, azırladı».

Areketniñ faalleri oña Bekir ağa dey ediler, kimerde, taqdiriniñ, facialı saifelerini ifade etken «bolşevik» sözüni de qoşa ediler.

Bekir Ümerov, arhivlerniñ meydanğa çıqarmasından bayağı evel 1918-1940 seneleri basqılarğa oğratılğanlarnıñ cedvelini azırladı. O yaza edi, «fırqanıñ rus olmağan halqlarğa qarşı yapqan siyasetindeki eñ ince ve yaman usullarından biri bu halqlarnıñ ziyalılarınıñ tamamınen yoq etilmesi edi ve qala». Onıñ tarafından azırlanğan iskencelerge oğratılğan, atıp öldürilgen, ölüm cezasına mahküm etilgen qırımtatarlar cedvelinde adamlar çeşit yaşta edi, zenaatları türlü edi.

Bekir Ümerov yaza edi: «Sovet ceza sistemi, ister ana tili, ister tibb hadimi, ister de köy hocalığı mütehassısı olsun, iç bir kimseni acımay edi. GPU-nıñ işçileri de basqılarğa oğratıla edi; tevqifniñ sebepleri olmaycaq şeyler ola bile edi. Bazıları milletçiliknen qabaatlanıla edi, çünki olar milliy medeniyetlerini ve milliy tillerini inkişaf etmek istegenlerini gizlemey ediler. Digerlerini sovet köy hocalığınıñ oğursızlıqlarına köre qabaatlay ediler. Başqalarını Moskva siyasetinden memnün olmağanlarınen şübeli saya ediler».

Ümerov tarafından azırlanğan basqılarğa oğratılğan qırımtatarlar cedvelinde 200-den ziyade soyadı bar edi, olardan çoqusını şahsen bile edi. Amma onıñ bildirgenine köre, bu cedvel tam degil edi, Qırım tamır halqınıñ temsilcileri arasında sovet rejiminiñ qurbanları daa çoq edi.

Bekir Ümerov gençlerniñ maariflendirilmesine büyük isse qoştı. O, genç qırımtatarlarğa, olar 1927 senesinece neşir olunğan tarihiy kitaplarnı oqusınlar dep, arap elifbesini ögretti. Ayşe Seytmuratova hatırlay: «O, Qırım ve qırımtatarlar aqqında edebiyat cedvelini topladı. Bizni, gençlerni, halqımıznıñ tarihı ve medeniyetinen tanıştıra edi. Men sıq-sıq oña musafirlikke bara edim. Biz çoq vaqıt oturıp, laf ete edik. Halqımıznıñ keçmişi, şimdiki ve kelecigi aqqında laf ete edik. Men içün Bekir ağa sovet Qırımnıñ ve qırımtatar halqınıñ yoq etilmesiniñ canlı tarihı edi. O, soñ nefesinece kelecek nesilge qırımtatar halqınıñ küreşi aqqında yazdı».

Qırımtatar Milliy areketiniñ iştirakçisi Bekir Ümerov 1983 senesi noyabrniñ 19-nda Samarqandda vefat etti.