Mahsus Qırım.Aqiqat içün
Mezarlıqlarnı yoq etüv – insanlarnıñ eski ananesidir, sağ olğanlarğa yer yetmegende – ölüler yer bermeli. Barınaqlarnıñ medeniy miras ya da «tarihiy yer» («historic sites») statusı medeniy dünyada qast etüvni toqtata. Amma soñki dört yıl Qırımda bunı köremezsiñiz.
Qırım hanları paytahtınıñ tarihiy civarındaki Salaçıq Asma-Quyu rayonında olacaq işler aqqında ilk kederli haberler yılnıñ başında keldi. Bağçasaray memuriyetiniñ saytında «Bağçasaray şeeriniñ Basenko ve Gasprinskiy soqaqlarınıñ gaznen temin etilmesi içün gaz borusınıñ qurucılığı: obyektniñ qurucılıq-montaj işleriniñ yapılması» tenderi başlanğanına dair ilân derc etildi. Bağçasaraynıñ eski qısmı tar derelerde ve yılğalarda yerleşken binalardan ibaret. Derelerniñ capları boru qoyulacaq yekâne yol ola.
İşbu gaz borusınıñ yolunda Top Qaya (II – IV as.), Salaçıq (II – VII as.) ve Eşek Soqmaq deresindeki Salaçıq qabristanı (XVI – XX as.) bar. «Salaçıq Asma-Quyu musulman mezarlığı» yıllar devamında qullanılğan bir qabristan ola. O, Kala-Astı capınıñ cenüp-şarqını ve çatlaq tübüni ala. Bağçasaray saray müzeyiniñ birinci müdiri Üsein Bodaninskiy mezarlıq camisiniñ minaresi XVI asırda qurulğanını tahmin etken edi. XVIII asırnıñ soñunda vaqıf mülki Bağçasaraynıñ bir qaç topraq damartısı ve ticaret tükânından ibaret edi.
1862 senesi Cuma Cami olğan camige 194 qoranta kele edi. 1867 senesi bina suv basuvından zarar körip tamir etildi.
Mezarlıq yerine gaz borusı. Akimiyet Bağçasaray civarındaki mezarlıqnı yoq ete (fotoresimler)
1921-1922 seneleri Qırımda sovet akimiyeti tiklengen soñ vaqıf topraqları ve cami binası bolşevikler tarafından devletleştirildi. Devlet mülkine keçken binalarnı akimiyet organları yerli musulman cemiyetlerina añlaşmalar esasında bergen edi: cami masraflarını cemiyet azaları qarşılay edi, olar imam ve müezzinniñ qazna masraflarını da ödemek kerek edi.
1924 senesi aprelniñ 5-nde Salaçıq Asma-Quyu camisiniñ musulman cemiyeti diniy merasimlerniñ kerçekleştirilmesi içün bina qullanacağına dair añlaşma tizdi. 1927 senesi küzde yüz bergen yer teprenüvi vaqtında cami büyük zarar kördi. 1929 senesi oktâbrniñ 21-ne qadar «Eski cami/ minare/ Salaçıq Asma-Quyu» adlı bina Qırımnıñ sanat, eski zamanlar ve halq turmuşı abidelerini qoruv komitetiniñ cedvelinde bar edi. Esapqa alınğan vaqıtta camide diniy merasimler keçirile edi.
1937 senesi avgustnıñ 27-nde Bağçasaray rayonı icra komitetiniñ prezidium toplaşuvında Salaçıq köy şurasına Salaçıq Asma-Quyu camisiniñ binasını klub olaraq qullanmağa ruhset berildi. Cami ve yerastı dürbesi yıqıldı, qurucılıq malzemeleri mesken evlerniñ qurucılığına ketti. Mezarlıqtan er şey hırsızlandı, tek beş baştaş qaldı.
Basenko soq., 109 adresi boyunca 1920-nci senelerge qadar Salaçıq Asma-Quyu camisiniñ imamı yaşağan bina qaldı. Bina ve bağçası vaqıf mülki edi. Cami qapatılğan soñ binanıñ bir yanında köy şurası, ekincisinde mektep yerleşken edi. Bugün anda mesken ev bar.
2005 senesi Qırım musulmanları diniy idaresi Bağçasaray köy şurasına para olğanda Salaçıq Asma-Quyu camisini ğayrıdan tiklemek niyeti aqqında bildirip, eski cami yerleşken topraqnı başqa maqsadlarğa bermemege rica etken edi. Mimarcılıq yadikârlıqlarından ev qurğan «ulu qurucılarnıñ» balalarına qırımtatarlarnıñ topraqtaki medeniyetini yoq etmek az oldı. Olar ölülerni raatsızlap, eski Bağçasaraynıñ eñ büyük mezarlıqlarından birinde gaz borusını qurmağa qarar aldı. Avgust ayınıñ soñunda şaatlar çöküçlernen borular qoyulğanını bildirgen edi.
Bu meselede borularnı qoyğan (III derece şahzade Olga nişanınen taqdirlengen) Nina Kapkovanıñ «Alfagazinvest» şirketi ve miras yerini qorçalaycaq sabıq prokuror, Han sarayınıñ «restavratsiyasında» «büyük mütehhasıs» olğan meşur baş müdir Vadim Martınükniñ yolbaşçılığında Bağçasaray tarihiy-medeniy ve arheologik qoruğınıñ memuriyeti lâqayt qaldı.
Mezarlıq statusı ve mütehassıslarnıñ arheologik tedqiqatlar keçirilmegence topraq işlerini keçirmemek talabına baqmadan, gaz borusı qurula – Eşek Soqmaq deresinde tayanğıçlar azırlandı ve borular qoyuldı. Bağçasaraynıñ rus «prokuraturası» çıqarğan qarar esasında qurucılıq şimdilik buzlatıldı – arheologik tedqiqatlar keçirilecek. Olardan soñ mezarlıqnıñ taqdiri belli olacaq.
«Medeniyet qoruyıcıları» ve Qırımdaki qurucılar eskisi kibi tek para köre. 39 million ruble öz başına bölünmez
Han sarayınıñ Büyük Han Camisindeki «tamir işleri» etrafında olğan adise-vaqialarnı hatırlatqan aşıqmanıñ sebebi ne? Qırımtatar medeniyetiniñ yadikârlıqlarını yoq etecek olalarmı? Kene yahşı, «medeniyet qoruyıcıları» ve Qırımdaki qurucılar eskisi kibi tek para köre. 39 million ruble öz başına bölünmez. Yerli ealiniñ ekseriyeti ölüler yerine 30 gaz kümüş parçasını bekley.
Qırımtatar cemaatı gaz borusınıñ qoyulmasına narazılıq bildirgen soñ Vadim Martınük ve Bağçasaray «memuriyetiniñ yolbaçısı» Aleksandr Trânov onıñ temsilcilerini «Rusiye akimiyetine» qarşı narazılıqlarda qabaatlamağa başladılar. Bu endi şeer ikâyesi olacaq, çünki «beyler» Rusiye Ceza kodeksiniñ 282-nci maddesindeki «Nefret ya da duşmanlıq doğuruv, insan itibarınıñ tüşürilmesinden» qorqqanı kibi Ukraina mahkemesinden de qorqa. Körgenimiz kibi, oña oğramaq da bir şey degil eken.
Aleksey Motov, Qırım arheologı (adı telükesizlik maqsadınen deñiştirildi)
«Bloglar» rubrikasında aytılğan fikirler müelliflerniñ baqışlarını aks ettirip, muarririyetniñ fikirlerinen aynı olmaması mümkün