Eki yıl evelsi, 2018 senesi iyünniñ 28-nde, filolog, luğatçı, oca, qırımtatar luğatları ve derslikleriniñ müellifi Seyran Useinov vefat etti.
O, 1938 senesi Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Aluşta rayonındaki Körbek köyünde dünyağa keldi. Bütün qırımtatar halqınen beraber 1944 senesi mayısnıñ 18-nde tuvğan toprağından quvuldı. Qorantası Özbekistanğa tüşti.
Balalıqta resim yapmağa pek seve edi, ressam olmağa arz etti. Lâkin ayatı başqa oldı – askerlik yapqan erkek Ferğana devlet pedagogika institutınıñ «Rus tili ve edebiyatı» bölügine oqumağa kirip, 1965 senesi oquşını bitirdi.
Oca oldı, ve bu işte o qadar muvaffaq oldı ki, zenaatı adınıñ bir parçası oldı – er kes oña Seyran oca dey edi. 1974 senesinden başlap Useinov Hamza Hakim-Zade-Niyazi cumhuriyet bala şifahanesiniñ pedagogika bölüginde müdirlik yaptı, eki yıldan soñ ise Özbekistan Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ №2 Cumhuriyet şifahane-orman mektebiniñ müdir muavini oldı.
Safure Kacametova – Seyran Useinovnıñ eski dostu ve zenaatdaşıdır. Ayatınıñ bu qısmı aqqında ikâye ete: «Seyran oca belli bir şahıs, Ferğanada ürmet qazanğan oca, qırımtatar milliy areketiniñ iştirakçisi, Yuriy Osmanovnıñ ortaqlarından biri edi. Seyran ocanıñ aytqanına köre, babaları dost edi ve qorantaları bağda edi. Bizni Ulugbek Ferğana devlet pedagogika institutınıñ müdir muavini olıp çalışqan ağam, Muyedin Hayruddinov, tanıştırdı. Seyran ocanen o vaqıt bile iş yapıp, «Qırımtatarlarnıñ edepi» mevzusı üzerinde çalıştılar. 1988 senesi Vatanğa qaytqan Seyran Useinov Qırım vilâyetiniñ ocalar ihtisasını arttıruv institutınıñ qırımtatar tili usulcısı vazifesine qabul etildi. O vaqıt mında Qırımğa qaytqan qırımtatar semetdeşleriniñ yañıdan azırlanuv kursları keçken edi.
1992 senesi Seyran Useinov Qırımnıñ ihtisasnı arttıruv ve tasil hadimlerini yañıdan azırlav cumhuriyet institutınıñ qırımtatar tilinde derslik ve ders-usuliy edebiyatnı azırlağan laboratoriyada müdir oldı, 1993 senesi «Aliy dereceli usulcı» ihtisas kategoriyasını aldı.
Safure Kacametova Useinovnıñ bu teşebbüsini «Qırımtatar tili inkişafınıñ laboratoriyası» dep adlandıra. «1944 senesiniñ sürgünligi toqtatqan qırımtatarlarnıñ halq tasilini ğayrıdan tiklev problemlerini al etmege şahsen maña ilham bergen eñ parlaq vaqıtlardan biridir. Yani bu ğayrıdan yaratıluv başlanğıçı oldı, o ise ruhımızğa, coşqunlar ruhına ğayrıdan yaratıluv urluğını ekti – bizim eybetli, boylu ve dülber, ana tiline sevda olğan Oca – ustaz! Bu ilk kurslar kelecek qırımtatar mektepleri içün ocalarnı azırlağan yer oldı. Derslikler yetmegenine baqmadan, kurslar mündericeli ve toyğun edi, işi o qadar parlaq edi», – dep ikâye ete Safure hanım.
Tezden laboratoriya qapatıldı, ve 1993 senesi Qırımnıñ tasil problemleri merkezine Qırım halqlarınıñ til inkişafı laboratoriyasına müdir vazifesine qabul etildi; mında pensiyağa qadar çalıştı. 1998-1999 oquv yılında Seyran Useinov Qırım Devlet müendislik pedagogika institutınıñ qırımtatar tili ve edebiyatı kafedrasınıñ müdir vazifesini eda etti.
1995 senesi qırımtatar ocaları tarafından qurulğan «Maarifçi» qırımtatar tasil hadimleriniñ birliginde onıñ maarifçilik faaliyeti eñ parlaq oldı. 1997 senesi Birlik reberi Safure Kacametova oña «Maarifçiniñ» qırımtatar tili ve tasil inkişafı bölüginiñ yolbaşçısı olmağa teklif etti. «Bir çoq meseleniñ al etilüvinde bir fikirde olmamız, sevimli işimizde qarşılıq beklemeyip çalışmamız bizni meslekdeş ve ortaq olaraq uzun yıllarğa birleştirdi. Seyran oca güzel tabiatlı, insaniyetli, alicenap ve pek işkir edi, amma alicenap olsa da, halqnıñ milliy menfaatları meselesinde printsipial edi. Maarifçilik, bir sıra ders ve usuliyet qullanmaları, derslik, bala kitaplarınıñ basıluvı ve qırımtatar tili luğatı üzerindeki iş… Maarif işine özüni berdi», – dep hatırlay Kacametova.
Bir qaç luğat ve oquv qullanma işinde onıñnen çalışqan naşir Ediye Muslimova şöyle dey: «Seyran oca yanında er vaqıt bir defter taşıy edi, anda bilmegen sözlerni yazıp ala edi. Meselâ, men qırımtatar tiliniñ Sudaq şivesini bilip laf etem. Seyran oca bilmegen bir söz eşitse, onı defterine yaza edi, manasını soray ve yaza edi. Onıñnen çalışmaq pek qolay edi».
Cemaat içün müim leyhalarnen oğraşqan Seyran Useinov içün keri bağlanuv pek müim edi, işi kerekli olğanını añlamağa istey edi. Bir kün 1-inci sınıf talebesi Nial Kacametova qapunı açqanda elinde Seyran Useinovnıñ «Men anamnen laf etem!» Bala kitapçığını tuta edi, Seyran ocanıñ közleri quvançından yaşlandı. O, bir çoq şiirine muzıka yazğan bestekâr Server Kakurağa minnetdar edi, olarnı «Tebessüm» bala ansambliniñ icrasında diñlemege seve edi.
Ömrüniñ soñki yılında Seyran Useinov 7 cıltlı qırımtatar luğatı üzerinde çalıştı, eki cıltını yubiley aqşamında taqdim etken edi. «Er bir halqnıñ öz tili bar. Tilimizni coysaq, halq olaraq yoq olacaqmız, tarihımıznı coyacaqmız. Betimizni coyacaqmız, ve vatan aqqında aytmaqnıñ emiyeti olmaycaq. Netice – assimilâtsiya», – dep ayttı o taqdim merasiminde.
Ne yazıq ki, bu büyük emek bitirilmedi. Luğatnıñ dördünci cıltı üzerinde çalışqan müellif 2018 senesi iyünniñ 28-nde vefat etti. Qızı Susannanıñ aytqanına köre, o, turıp, yüregini tuttı, qıçırıp, bilgisayarnıñ yanına tüşti. Luğatnıñ üçünci cıltı müellifi – alim, oca, vatanperver Seyran Useinovnıñ vefatından soñ neşir etildi.
Gülnara Bekirova
Tarihçı, siyasiy ilimler namzeti. 2014 senesine qadar Qırımda ATR qırımtatar telekanalında çalıştı ve Qırım müendislik ve pedagogika universitetinde ders berdi. 2014 senesi noyabr ayından berli – Qırım.Aqiqatta «Qırım tarihınıñ» müellifi. ATR telekanalında çıqqan «Tarih sedası» programmasınıñ müellifi ve alıp barıcısıdır, Ukrain PEN-merkeziniñ azası. Onlarnen kitapnıñ müellifi, altı vesiqalı filmniñ stsenariy müellifi, bir çoq maqale ve Ukraina ve çetel künleviy haber vastalarında çıqqan yazılarnıñ müellifi. Bekir Çoban-zade Halqara mukâfatınıñ laureatı, «Yıl kitabı-2017» kitap reytinginiñ finalcısı. Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ qırımtatar genotsidini ögrengen mahsus komissiyasınıñ reis muavinidir.
