Ukraina aq qorçalayıcıları BM Baş Assambleyasınıñ insan aqlarınen bağlı ve tezden bu halqara teşkilâtnıñ komiteti tarafından baqılacaq daa bir qararınıñ metnine öz tevsiyelerini yolladı. Yañı tevsiyeler yarımadada koronavirus yuqunçınıñ pandemiyası sebebinden işğalci memleket tarafından bozulğan insan aqlarınen bağlıdır. Rusiye hastalıq ile küreş manaçığı altında angi aqlarnı boza – bu maqalede oquñız.

Gizli adliye

İyünniñ başında sahte «Qırım Cumhuriyeti qadılar şurası» «Qırım Cumhuriyetiniñ mahkemelerinde yañı koronavirus yuqunçınıñ ögüni aluv» tedbirlerini qayd etip qarar çıqardı. Vesiqa müellifleri «dava esnasınıñ iştirakçileri olmağan şahıslarnı kirsetmemege» tevsiye etti.

Vesiqada yalıñız tevsiyeler berilse de, bugünki künde mezkür qarar esasında siyasiy sebepten açılğan davalarnıñ bütün mahkemeleri diñleyiciler içün qapalı qala. Yerli İyegova şaatları qabaatını tanırmı, «askerler» Mecit Ablâmitov ve Nariman Mejmedinovnıñ davalarında ne kibi deliller bar, Refat Çubarovnıñ davasında mahkemede kimler sorğuğa çekile – koronavirus ile küreş manaçığınen mahkemelerniñ bütün tafsilâtları Qırım mahkemeleriniñ qapalı qapuları artında yahşı saqlana.

Avropa insan aqları añlaşması adliyeniñ aşkârlığını ve açıqlığını insannıñ adaletli mahkeme aqqınıñ esas elementi olaraq belgilemekte. Qırım mahkemelerinde koronavirus olmağanda bile, aq qorçalayıcılarnıñ hulâsalarına köre, siyasiy sebeplerden açılğan davalarda bu aqqınıñ bozuluvı qayd etilgen edi. Şimdi ise bu bozuvlarnı qayd etmege bile çare yoq.

Test ve gizlilik yoq

Em yarımadada, em qomşu Rusiyede azatlıqtan marum etilgen qırımlılar kovid testini yaptırmay, qoruv vastalarınen temin etilmedi ve kerekli tibbiy tedaviylev alamay. Bu aqta Qırım aq qorçalayıcı gruppasınıñ koordinatorı Olga Skripnik Qırım.Aqiqat mühbirine tarif etti. Aynı vaqıtta, onıñ aytqanına köre, apishanelerde azatlıqtan marum etilgen şahıslarnıñ aqlarını sıñırlamaq içün pandemiya faal sürette qullanıla.

«İnsanlarnı advokatlarnen gizli subetleşmek imkânından marum qaldırmaq içün kovid qullanıla. Meselâ, Rostov-na-Donuda tutulğan qırımlılarnen böyle ola. Advokatları olarnen tek qısqa körüşüv odalarında subetleşe bile, camdan telefonnen ve SİZO memuriyetiniñ hadimi yanında. Bu aqlarını bozğan bir şey», – dep qayd etti Olga Skripnik.

Bunıñnen razı olmamaq qıyın. BM №43/173 qararında azatlıqtan marum etilgen şahıslarnı qoruv printsiplerinde qayd etilgenine köre, «tutulğan ya da apiste yatqan şahısnıñ advokat ziyaretleri, mesleatları ve onıñnen bağ aqqı sozulmayıp ya da tsenzurasız ve tam bir gizlilik şaraitlerinde vaqtınca lâğu etilemez ya da sıñırlanamaz, qanunda belgilegen istisna allar ola bile…».

Toplaşuv, amma narazılıq aktsiyaları degil

Qırımda kirsetilgen birinci sıñırlardan biri kütleviy tedbir keçirilüviniñ yasağı oldı. Bu Qırımnıñ Rusiye yolbaşçısı 2020 senesi martnıñ 17-nde çıqarğan yüksek seviyeli azırlıq rejimine dair buyruğında aytıla. Bir buçuq aydan soñ Sergey Aksenov deñişmeler kirsetip, bir çoq sıñırlavlarnı lâğu etti, lâkin kütleviy tedbir keçirüv yasağına tesir etmedi, olarnı akimiyet yüksek seviyeli azırlıq rejiminen beraber lâğu etecek, dep söz berdi.

Bu beyanatlarğa baqmadan yarımadanıñ Rusiye ükümeti sıñırlavlarnı devam ettirdi, amma propaganda maqsadınen kütleviy tedbirlerni ötkermek içün deñişmeler kirsetti – «Tavrida», festivali, Koktebel Jazz Party ve ilâhre. Sentâbrniñ 18-nde tüzetilgen yüksek seviyeli azırlıq rejimi fermanı Emek ve mudafaa azırlığı sınavları, «Artek» halqara bala merkezindeki «Büyük teneffüs» umumrusiye yarışı, «Beyaz çeçek» hayriye aktsiyası ve daa onlarnen ayrı tedbirge artıq tesir etmey, dep aytıldı.

Amma vatandaşlarğa kütleviy merasim yapmaq içün eskisi kibi toplaşmaq kene de yasaq etile: Qırım memurlarınıñ fikirince, bu koronavirus yuqunçınıñ tarqaluvına yol aça bile. Yasaqnı bozğanlar 30 biñ rublege qadar para cezasını ala bile. Bir kişilik narazılıq aktsiyasına çıqqan Venera Mustafayevağa qarşı memuriy tahqiqat – yerli akimiyetniñ ileride de toplaşuv serbestligini sıñırlamaq içün pandemiyanı nasıl qullanğanınıñ parlaq örnegidir. Bu azatlıq ise esas insan aqlarından biri ola.

Zorlap berilgen pasportlar

Areket serbestligi de belli sıñırlavlarğa oğratıldı. Koronavirus tarqaluvınıñ ögüni almaq manaçığınen qırımlılarğa esas Ukrainağa bir kereden çoq barmaq yasaq dep ilân etildi. «Keçiş noqtalarındaki sıñırlavlarnı qullanıp, Rusiye vatandaşlıqnı almağa mecbur ete, çünki kirişte Qırım qaydı ile Ukraina pasportını köstergen insanlarğa para cezaları berildi… kovid vaziyetini qullandılar», – dep bildirdi Olga Skripnik.

Bundan ğayrı, onıñ fikirince, Rusiye tarafınıñ sıñırnı keçüv qaideleri tasilnen bağlı aqlarğa pek tesir etti. «Bir kerelik çıquv» Ukraina aliy oquv yurtlarına oqumağa kirgen ya da anda oqumağa devam etken qırımlı balalarnıñ vaziyetini pek zorlaştırdı. Bir çoq bala ve ana-babası içün bu yıl ciddiy sual peyda oldı: Ukraina aliy oquv yurtuna oqumağa kirmek kerekmi? Tasil aqqı pek sıñırlandı.

Devamı ne olacaq?

Aq qorçalayıcılarnıñ tahminleri quvandırmay. Olga Skripnikniñ fikirince, vaziyet deñişmeycek ve Rusiye koronavirus vaziyetinden faydalanıp, Qırımda zaten pek sıñırlanğan insan aqlarını daa beter sıñırlamağa devam etecek. Bundan ğayrı, yarımadada COVID-19 hastaları artqanı içün cemaatçılar yaqın vaqıtta esas aq – ayat aqqı içün telükeler ola bile, dep ayta. Qırım hastahaneleri tolsa, yarımada sakinleri tibbiy yardım alıp olmasa, bu olacaq.

BM Baş Assambleyasına kirsetilmesi içün teklif etilgen maddelerde aq qorçalayıcılar Rusiye Jeneva konventsiyasınıñ 58-inci maddesini bozdı, dep qayd etmege rica ete. İstilâcı memleket işğal etilgen topraq ealisini koronavirustan qorumaq içün elinden kelgenini yapmadı. Qararda Rusiye Avropa Şurası ve Dünya sağlıq teşkilâtınıñ azatlıqtan marum etüv yerlerinde insanlarnıñ sayısını eksiltmek tevsiyelerine qulaq asmadı, dep qayd ete bile. Misal olaraq, olar içün qoşma telükeler çıqardı.

SEE ALSO:

«Qırımda Rusiye qanunlarına bile riayet etilmey»

BM hulâsaları Qırımdaki insan aqları vaziyetine eñ yaqın vaqıtta tesir etecegini aytmaq küçtir. Amma işğal altındaki topraqta aq ve serbestliklerni bastırmaq maqsadınen pandemiyanı qullanuv yaqın ve uzaq kelecekte pek müim adım ola bile.

2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.

2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.

Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.