«Keyfiyetli vatanperverlik iñektsiyası». Zemaneviy qırımtatar medeniyetinde yañılıqlar

Sentâbrniñ soñunda Lvivde «Qırım incirini toplap» ukrain-qırımtatar şiiriy-nesriy oquvları keçirildi. Aynı vaqıtta Aqmescitte qırımtatarlar toplu yaşağan Aq-Meçet qasabasında birinci qırımtatar kitap yarmalığı olıp keçti.

Yarımadada qırımtatar medeniyetine ne ola? Ukrainada ve onıñ tışında medeniy leyhalarnıñ inkişafında esas tendentsiyalar nasıl? Bu ve diger aktual meselelerni Qırım.Aqiqat Radiosınıñ studiyasında «Sabalar hayır, Qırım» yayınında alıp barıcı Sergey Mokruşin «Qırım eviniñ» program müdiri Alim Aliyev, «Şatur-Gudur» punk taqımınıñ azası Cemil Mamutov, «Armançıq» qırımtatar bala mecmuasınıñ baş muarriri Ediye Muslimova ve Qaradeniz production studiyasınıñ baş müdiri Elzara İslâmovanen muzakere ete.

– «Qırım inciri» – neticesinde cıyıntıqlar derc etilgen er yıllıq yarış. Böyle oquvlarnıñ Lvivde keçirilmesi ne içün müim ola?

Aliyev: Lvivdeki naşirlerniñ kitap forumı – eñ büyük kitap tedbirlerinden biridir. Bizim içün tek «Qırım incirini» taqdim etmek degil de, ukrain ve qırımtatar müellifleriniñ bir-birini tercimede oqumasını teşkil etmek de müim edi. Çoq insan keldi – yüz elli kişi. Edebiyat merasimi içün bayağı ola. Bir buçuq saat devamında Qırım ve edebiyat aqqında, Qırımda zemaneviy şiiriyet ve nesir nasıl şekillengenini laf ettik. Menim içün bu pek meraqlı intellektual esnas ola.

– Keçken sene ve bu sene qaç kişi iştirak etti?

Aliyev: Bıltır 130-ğa yaqın iştirakçi oldı. Biz eñ eyi 30 işni saylap aldıq. Er bir kategoriyada finalist oldı: üçer kişi ve ğalip. Bu sene iştirakçiler daa az olur, dep tüşünem. Amma işlerniñ keyfiyeti daa güzel olur, dep bekleyim.

– Qırımtatarca yazğan müellifler çoqmı?

Aliyev: Çoq degil. Biz qırımtatar müelliflerini eserlerini yollamasına çağıramız. İnsanlar utana, eserleri kelişmey, dep tüşüneler. Biz bu işlerni yollamalarına davet etemiz. İşler ne qadar çoq olsa, o qadar keyfiyetli olur. Jüri azalarımız pek yahşı, olar işlerni saylay ve tevsiye bere bileler.

– «Armançıq» qırımtatar bala mecmuasınıñ baş muarriri Ediye Muslimova bağda. Mecmuañız aqqında bir qaç söz aytıñız: oquyıcılarıñız kimler?

Muslimova: Biz onı 5 yaşından 10-12 yaşına qadar balalar içün inkişaf ettirgen ve ögretici mecmua olaraq taqdim etemiz. Amma şimdi, oquyıcılarımıznıñ aytqanına köre, o, aile mecmuası ola. Kerçek bu. Tilimizniñ vaziyetini bilemiz, ve ana-babalar mecmuamıznı balalarnen beraber oqup ögrene.

– Ne mevzuda yazasıñız?

Muslimova: Qırqqa yaqın çeşit mevzumız bar. Oquyıcılarımızğa klassiklerimiz, şairler, bala ve ana-babalarnıñ eserlerini taqdim etemiz. Qırım hanlığınıñ tarihı bar. Ulu insanlarnıñ ikâyeleri bar. Keçmiş ve zemane aqqında. Er şeyni aytsañ, cedvel uzun olacaq.

– Aqmescitte birinci qırımtatar kitap yarmalığı keçirildi, siz de anda iştirak ettiñiz. Bu tedbir aqqında tarif etiñiz.

Muslimova: Doğrusını aytqanda, men buña pek inanmağan edim. Nasıl yani? Bazar künü saba saat 10-dan? Amma qapular açılğanda bir sıra insan kirdi ve bitmedi. Teşkilâtçılar sağ olsun, çünki pek meraqlı ve ögretici oldı. Oquyıcılarımıznen doğru dialog oldı, yanımızğa kelip laf ete ediler. Bütün regionlarda bunıñ kibi yarmalıqlar keçirmege teklif eter edim. Kösterecek şeylerimiz bar.

– Alim, Qırımda olğan ve oquyıcılarınen subetleşken bunıñ kibi neşirler ne qadar müim?

Aliyev: İnsannıñ degerleri nasıl şekillengenine baqacaq olsaq, 15-16 yaşına qadar endi şekillengenini añlamaq kerekmiz. Buña em mektep, em ana-baba, em tasil tesir ete. Ediyeniñ missiyası bayağı qıymetli. O, qırımtatar balalarınıñ yahşılıq ve yamanlıq, vatan ve vatanperverlik, qırımtatar tilini ögrenüvnen bağlı esas degerlerini şekillendirmege yardım ete. Kitap yarmalığını aytsaq: Qırımda bunıñ kibi tedbirler çoqça olsa, pek yahşı olur edi. Teşkilâtçılar elinden kelgeninen bu yarmalıqnı yapıp, bir çoq yahşı kitapnı taqdim etti. Bugünde-bugün Qırımda ve onıñ tışında qırımtatar cemaatı içün müim olğan munaqaşalar yapıldı. Böyle leyhalarğa yardım etmek kerekmiz. Qırımda til ve kimlik, ukrain kimliginiñ saqlap qalması şimdi, işğal vaqtında, pek müim meselelerden biri ola.

– Kimlik aqqında. Ana tilinde subetleşmek ne qadar müim olğanını aytqan edik, ve men qırımtatar kitap yarmalığı aqqında fikirlerni taqip ettim. Bir çoq iştirakçi qırımtatar tilinde yazğan müellifler pek az, dedi. Al-azırda Qırımda ve esas Ukrainada qırımtatar tilinde tasil aluv ne vaziyette?

Aliyev: Qırımda qırımtatar mektepleriniñ sayısı eki qat eksildi. Balalar saat üçten soñ tilni ögrene bile, endi boldurğanda, başları çalışmağanda, er kes evine ketmege istegende. Ana-babalar faal olsa ve sınıfta qırımtatar talebeleri çoq olsa, ana-babalar qırımtatar tili daa teren ögrenilgen bir sınıf açmağa tırışa. Esas Ukrainada da ögrenüv problemleri bar. Qırımtatar sınıfları olğan tek bir mektep Herson vilâyetinde bar. Eki aftadan soñ iç laf etmegen gruppa ve laf etmege tırışqanlar içün «Qırım evinde» kene qırımtatar tili kurslarını açamız.

– «Şatur-Gudur» punk gruppasınıñ azası Cemil Mamutovnen bağlandıq. Yaqında gruppañız «Qırım eviniñ» kontsertlerinde iştirak etken edi. İnsanlar qırımtatar punk-roknı nasıl qarşılay?

Mamutov: Bayağı meraqlanalar. Çalğanda salonda oturğan insanlar bir şey añlamay, dep tüşüngen edim. Amma kontsert bitkende alğışlaylar ve belli yırlarnı icra etmege rica eteler. Duyğulandıramız. İnsanlar sözleri rus ve ukrain tillerine oşağan türkülerni añlay. Amma umumen pek yahşı baqalar, meraqlanıp soraylar, ne yapasıñız, ne çalasıñız, ne aytacaq olasıñız. Lâqayt insanlar daa olmadı.

– Alim, bu kontsertler aqqında biraz ikâye et.

Aliyev: Bizim içün qırımtatar medeniyetini zemaneviy alda köstermek müim edi, ve şimdi bu «Qırım eviniñ» esas işlerinden biri ola. Qırımtatar medeniyeti zemaneviy şekiller ala bile, tek qırımtatar halqına degil, başqalarğa da meraqlı olacaq. O daa da keniş. Misal olaraq, Kyivdeki büyük 7 saatlıq kontsertimiz, ukrain ve qırımtatar çalğıcıları anda iştirak etti… Biz Kramatorskqa barıp, merkeziy meydanda çaldıq. Yerli sakinler kele edi. Olar qırımtatar tilini ilk sefer eşitip şaşqan edi. Drive muzıkasını da eşitmek müim ola.

– Yarımadada yaşamağa devam etken qırımtatarlarnen ne qadar sıq bağ tutasıñız?

Aliyev: Bu bizim esas vazifemizdir: tek bağnı coymamaq degil, onı quvetleştirmektir. Mence, onı tek medeniyet, tasil leyhaları ve hatıra siyaseti vastasınen quvetleştirmek kerek. Soñra – siyaset, media – bu endi üstqurum. Bayağı farqlı vaziyetlerde yaşağanımıznı añlayım, ve bizler farqlı vaziyettemiz. Amma bir-birimiznen laf etmesek, diñlemesek, büyük bir iç zıddiyeti olur. Birileri siz kettiñiz, dep aytacaq, digerleri ise siz qaldıñız deycek, ve biri-birine iddiada bulunacaq, bugün bunı yapsaq, eñ beteri olur. Laf tek qırımtatarlar aqqında ketmey.

– Qaradeniz production studiyasınıñ baş müdiri Elzara İslâmovanen bağlandıq. Siziñ sayeñizde «Tatlı ses» bala istidat yarışı saqlap qaldı. Bu yarış ne içün müim?

İslâmova: «ATR» Qırımda olğanda bu yarış ne qadar insannı celp etkenine şaşqan edim. Er yıl 500-ge yaqın bala iştirak etken edi. Bir çoq milliy mektep, tek muzıka ve icat mektepleri degil, bu leyhağa qoşulğan Qırımnıñ büyük yarışı olğan edi. Balalar yıl devamında azırlanğan edi ve olar içün saylav basamağını keçmek müim edi. Er kes artist olmaycağını añlağan edik, amma böyle maqsadımız da yoq edi. Balalarnıñ qırımtatar medeniyetimizge dalması esas olğan edi. Olar vatanperverlikni is etken edi. Bu yarış vastasınen, yahşı manada, keyfiyetli vatanperverlik «iñektsiyasını» bergen edik.

– Alim, balalar içün medeniy müitte bulunmaq ne qadar müim?

Aliyev: Eminim ki, Qırımda olıp, til, medeniyetniñ inkişafı ve balanıñ yahşı manada vatanperver olması içün yapqan er şeyiñ büyük bir missiya ola. «İcadiy kerginlik» degen bir idare bar. Bu «icadiy kerginlik» bir cemiyette ya da halqta olsa, bu pek müim şey. Bu halqnıñ inkişafına yol aça.

(Metinni Artem Laptiyev azırladı)

Sergey Mokruşin, Qırım.Aqiqat alıp barıcısı