«Fikir» rubrikası, mahsus Qırım.Aqiqat içün
Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavini İlmi Umerov böyle ayta: Qırım.Aqiqat jurnalisti Pavel Krivoşeyev 2014 senesi Qırım işğalinden soñ derc etilgen intervyülarınıñ cıyıntığını tertiplemege teklif etkende o başta «qolay-qolay razı oldı», soñra vazgeçmek kerek, dep tüşürdi, amma daa bir kere tüşünip, adalet içün razı olmaq kerek dep qarar berdi. Çünki bu metinler – insanlarnıñ ayatı ve küreşini bir çoq taraftan, olarnıñ ğalebeleri ve hatalarınen beraber aydınlatqan zor vaqıtnıñ çoq ceetli resimidir. Şimdi kitap çıqtı ve oquyıcılarını tapa. «İlmi Umerov. Deñişüv noqtaları ve tüşünceler. 2014-2023» adını taşıy.
İlmi Umerovnı qırımlılarğa tanıtmağa kerekmey. Onı 1991 senesinden başlap Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası olaraq bileler. Qırım Yuqarı Radasınıñ deputatı, Qırım Muhtar Cumhuriyeti reisiniñ muavini, Qırım ükümetiniñ baş nazir muavini olaraq da hatırlaylar. Ve, niayet, Bağçasaray rayon memuriyetiniñ reis muavini olaraq da bileler, Qırım işğaline razı olmağanı ve devlet hadimi olaraq Rusiyege sadıq olğanını qabul etmege istemegeni içün bu vazifeden istifağa çıqtı. Daa bir şey qoşmaq kerek ki, İlmi Umerov 1997-1999 seneleri Dünya türk halqları assambleyasınıñ itibarlı reisi edi, Qırım Muhtar Cumhuriyeti yerli idaresiniñ itibarlı hadimi ola, Ukrayınanıñ 1 ve 2 dereceli «Yararlıq» nişanlarınen mukâfatlandırılğan, «Litvaniya ögünde yararlıq» nişanı ve Poloniyanıñ aynı nişanınen taqdirlengen edi.
İlmi Umerov balalığından berli milliy arekette iştirak ete. Sürgünlikte 16 yaşında özbek mahkemesine – qardaşları ve sınıfdaşlarınen beraber – çıqarıldı, qırımtatarlarnı Vatanğa qaytuv aqqını qorumağa çağırğan risalelerni tarqatqan ediler. Sovetler rejimi bunı «sovetlerniñ devlet ve cemaat qurumını yamanlağan yañlış tüşüncelerni» tarqatuv olaraq kördi. Lâkin genç İlminiñ gigant devlet ögünde üstünligi bar edi – devletten farqlı olıp, o, risalelerde yañlış fikirler degil, kerçekler olğanını, 1944 senesi bütün halqnı Qırımdan sürgün etken devlet özüni yañlışlarğa yöneltkenini, halqnıñ genotsidini aqlağanını, devlet ve cemaat qurumını özü yamanlağanını bile edi. O vaqıttan berli siyasetçi İlmi Umerovnıñ metinlerinde tam ibareler bar, olarnı metin ve intervyülarında tapamız.
İlmi Umerov aytqan edi: «Betimni saqlamaq içün kettim»
İlmi Umerov Bağçasaray memuriyetiniñ yolbaşçısı vazifesinden ketken soñ ilk intervyünı Qırım.Aqiqatqa berdi. O, qırımtatarı, Meclis azası olaraq böyle «qoşuluvğa», referendumğa, başqa devletniñ Ukrayınağa qarşı istilâsına qarşı çıqqanını añlattı. Onıñ qararını kimse beklemedi, bazıları ağladı. Onı Qırımnıñ Rusiye yolbaşçısı Sergey Aksenov da beklemedi, işinen bağlı iddiaları yoq, tek lafqa diqqat etip, çalışmağa devam etmek kerek, dep aytqan edi. Amma öz memleketi dep sayğan Ukrayına devletine ve qırımtatar halqına qarşı cinayet yapılğanda nasıl indemeycek? Memurnıñ siyasiy baqışlarından akimiyetten vazgeçüvi Qırımda yekâne olğandır. İlmi Umerov aytacaq: «Betimni saqlamaq içün kettim».
Bu kiçik kitapçıq İlmi Umerovnıñ 30 intervyüsını sığdırdı. Ve Meclis azasınıñ bütün metinlerinde devlet ögünde, bu sefer Rusiyege köre kene üstünligi bar, çünki devlet yalan ayta, İlmi Umerov ise aqiqatqa qarşı yañlış areket etip olamay. Meselâ, «Qorquzuv maqsadınen siyasiy basqı» metni (39-46-ncı saife). İlmi Umerov Ahtem Çiygoznıñ apiske alınması ve qabaatlanması ne içün qanunsız olğanını ayta. Miting başqa memlekette, onıñ qanun ve qaidelerine köre keçirildi, keçken tarihqa köre mahkeme etmek ise yañlış, çünki qanun keri alınmay. Em de 2014 senesi fevralniñ 26-nda Ahtem Çiygoz mitingni idare etkenine dair bir delil yoq. Aynı şekilde Sergey Aksenovnı da qabaatlamaq mümkün aysa, çünki o, kerçekten mitingniñ bir qısmını idare etti, er kes buña şaat. Amma Rusiye prokuraturası ve mahkemesi saylap baqa.
İlmi ağa Rusiye akimiyeti birilerini çıqarıp, digerlerini almağa talap etip, Meclisni idare etmege tırışqanını, amma maqsadına irişmegenini tarif ete. Ne içün? İlmi Umerov metinde qayd etkeni kibi, «printsiplerine sadıq olmaq kerek» (48-59-ıncı saife). Meclis azaları öz printsiplerinden bir adım bile çekilmedi, Rusiye işğalci akimiyeti qırımlılarğa adalet ve ürmet ilân etip, referendumnı uydura, sahte ve yalan malümat bere. Şunıñ içün İlmi Umerovnıñ «Rusiye başlatqan cenkini yutquzacaq» (226-239-ıncı saife) metni aqiqatqa qoltutqanı içün yañlış yapmağan siyasetçiniñ alâmeti olaraq qabul etile.
İlmi Umerovğa qarşı dava da bir misal. O, «FSB «dava uydura» metninde (87-91-inci saife) bu aqta tarif ete. Rusiye tahqiqatçıları İlmi ağanıñ teleyayınında aytqan sözlerine «kerek» sözüni qoştı, ve metin «Rusiye Federatsiyasınıñ topraq bütünligini bozmağa çağıruv» oldı. Bu «kirsetilgen» söznen tahqiqatçılar ve «ekspert» Olga İvanova mabüsni Rusiye ceza kodeksiniñ maddesine istinaden qabaatladı. Neticede Aqmescit rayon mahkemesi İlmi Umerovğa prokuror istegeninden daa sert bir üküm çıqardı, aslında mahkemeler insaniyetli yanaşıp aksine yapa. Amma Rusiyede degil. İlmi Umerov Rusiye topraq bütünligini bozmağa degil, aksine – Qırımnı Rusiye nizamnamesini bozğan BM çağıruvlarına ve halqara uquqqa köre Ukrayınağa qaytarıp, em Rusiye, em Ukrayınanıñ topraq bütünligini qanuniy sıñırlarda ğayrıdan tiklemege çağıra.
Medeniy bir memleket olsa edi, İlmi Umerovnıñ mahkemesinde qadı çıqarılır edi, onıñ aytqanları mabüsniñ küçlü mantığına köre pek şaltaq edi. Kitapqa kirsetilgen kerçek vatanperver manifesti, esnastaki soñki sözünde (239-242-nci saife) İlmi Umerov esnas mantığını tertip etip, er şeyni yerine qoydı: «Rusiye ögünde özümni qabaatlı dep saymayım! Onıñ qabaatı bar! Ukrayınağa qarşı istilâ etti, Vatanım Qırımnı işğal etip ilhaq etti». Soñra mabüs qabaatnı yoq etti, oña qarşı bütün medeniy tarafını tuttı: «Meni sahte davağa köre mahküm eteler. Ve, ebet, bir tele yayınında aytqanlarım içün degil, gizlemegen siyasiy baqış ve fikirlerim içün. Qırımda Rusiye yurisdiktsiyasını tanımayıp, Qırım tek zorbalıqsız yolnen qaytarıla bile, dep tüşünem, iqtisadiy sanktsiyalarnıñ semereli quvetleştirilüvi Rusiye Federatsiyasını Qırımnı Ukrayına yurisdiktsiyasına qaytarmağa qarar bermesine mecbur eter edi. Böylece, fikrim bütün medeniy dünyanıñ baqışlarınen aynı ola…» İlmi ağa 2017 senesi de böyle tüşüngen edi…
İlmi Umerov qabaatsız olğanını isbatlamaq içün halqara uquq vesiqalarını kösterdi – BM Baş Assambleyasınıñ qararı, Rusiye Anayasası. Rusiyede tarih boyunca «güzel» anayasalar yazmağa seve ediler, hususan insan aqları saasında, aqlarğa ise bir vaqıt riayet etilmedi, Rusiye uquqçılığınıñ eñ zayıf yeri edi, çünki devlet özü anayasanı sıq-sıq boza edi. Bu sefer de öyle oldı. İlmi Umerov Rusiye prezidenti Vladimir Putin «er kesniñ fikir aqqı» bar dep ayttı, dep qayd etti, onıñ davası ise aqqı olğan fikri sebebinden açıldı.
Şunıñ içün İlmi Umerov «bizge tek aqlayıcı üküm kerek, farqlı bir qarar nevbetteki mahkemede, soñra halqara mahkemelerde itiraz etilecek. Biz boş hayal qurmaymız, aqlayıcı üküm beklemeymiz…»
Bugün Qırımda Ukrayınanı satqanlar satmağanlarnı mahküm ete!
Soñra İlmi Umerov Rusiyeniñ Qırımda yapqan bütün mahkemelerge siyasiy ceetten qıymet kesti: «Bugün Qırımda Ukrayınanı satqanlar satmağanlarnı mahküm ete! Satqınlar vatanperverlerni mahkeme ete!» Bu sözler aman-aman bütün Rusiye siyasiy esnaslarınıñ doğru tasviri oldı, meselâ, evelden Oleg Sentsov ve zenaatdaşlarınıñ esnasları, soñra Nariman Celâl ve ağa-qardaş Ahtemovlar, Vyaçeslav Yesıpenko, İrına Danılovıç, onlarnen vatandaş jurnalisti ve bir çoq diger vatanperverniñ esnası kibi. İlmi Umerov çıqışını qırımtatar halqınıñ milliy gimninden bir satırnen bitirdi «Ant etkenmen, söz bergenmen, millet içün ölmege…» ve esnasını uydurğanlarğa ayttı: «Gaagada körüşkence!»
Bu sözlerni 2017 senesi ayttı ve olar endi kerçekleşe. Gaagadaki mabüsler skemlesi Donbasta urıp tüşürilgen Malayziya uçağınıñ faciasında qabaatlı olğanlarnıñ bir qısmı içün kerçek oldı. Bu mahkeme bitmedi, yañı mabüsler olacaq. Ukrayınadaki Rusiye cenkiniñ baş müellifi Rusiye prezidenti Vladimir Putin ve bala ombudsmeni Mariya Lvova-Belovanı apiske aluv qararı da kerçek oldı. İlmi Umerov aytqanı kibi, mabüs skemlesi daa çoq kişini, Qırımnı işğal etkenlerni ve vatanperverlerni mahküm etkenlerni bekley. Gaaga olarğa daa yaqın ola!
Konstantin Podolâk, jurnalist
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d1ug5n8f9xpr1h.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.