İyünniñ 20-nde cenkten evelki qırımtatar teatriniñ oyuncısı, diktor Fatma Ametovanıñ doğğanına 100 yıl tola.
O, Qırımnıñ yalı boyunda, Aluşta civarlarındaki dülberden dülber Körbek köyünde çoq balalı qorantada dünyağa keldi. Fatma kiçkene olğanda Aqmescitte yaşağan barlıqlı soy-soplarğa terbiyege berilgen edi. Ögey baba «adiylerden» edi, lâkin çoq çalışıp kâr qazandı, faytonları bar edi. 1920-nci yıllarnıñ ekinci yarısında Stalin repressiyaları başlanğanda, babası faytonlarnı ve atlarnı işçilerge dağıttı, amma bu da onı apisten qurtarmadı. Apishaneden qaytıp tezden vefat etti.
Fatma dülber qız olıp östi. Teatr delisi edi, qırımtatar teatriniñ bir spektaklini bile qaçırmadı ve vaqıt kelir bu sanada oynaycaq, dep hayal etti. Amma anası qızı ekim olur, dep ümüt etken edi.
«16 yaşını toldurdım… Teatrge barğanım taqdirimni deñiştirgen edi. Ana-babam istegeni kibi, tibbiy tehnikumğa tiş ekimi bölügine oqumağa kirmek yerine teatr tehnikumına oyuncılıq bölügine gizli-gizli vesiqalarımnı berdim. Meni qabul etkenler. Ğarip anam 3 yıl devam etken oquşım boyunca ağlap oturdı», – dep hatırlağan edi Fatma Ametova.
Fatmanen beraber ileride cenkten evelki qırımtatar teatriniñ meşur artistleri oquğan edi, Ayşe Dittanova, Saniye Nalbandova, Meryem İbragimova, Seithalil Osmanov, Mecit Asanov ve digerleri. Tezden büyük arzusı kerçekleşti – qırımtatar teatriniñ sanasında oynadı. Ametova başqalardan farqlı bir oyuncı edi. O vaqıtnıñ rolleri: genç («Piçendeki köpek»), Marana (Alkazar), Susanna («Namus»), Skerilla («Printsessa Turnadot»), Telli ve Asiye («Arşin mal-alan»), Ayşe («Arzı qız»), Elmaz («Toy devam ete»), Nazlı («İşlegen tişler»), Fatma («Govorit Moskva»).
Teatrde Fatma aqayı olacaq yazıcı Şamil Alâdinnen tanış ola. Oyuncı Ayşe Dittanova şçoyle tarif etken edi: "35-36 yıllarında bizni, studentlerni, spektakllerde oynatıp başladılar; küçük roller bere ediler; bir-eki söz aytqan edik. Oynamağan spektakller olsa edi, studentlerniñ gizli yeri olğan teatr «kukukquşına» çıqa, nefeslerimizni tutıp, oyuncılarnıñ oyunını seyir etken edik. Teneffüs olğanda küzgüli foyyege tüşip, seyirciler arasında yüre edik. Böyle aqşamlardan birinde teneffüs vaqtında dostum Fatma Ametovanen Şamil Alâdinni kördik. Pek lütufkârane selâmlaştı ve bizden ayırılmağa istemegeni is etile edi… Bu körüşüv Fatma ve Şamil içün pek müim oldı. Şamilniñ sevda olğanı körüne edi. Fatmağa sevda olmamaq mümkün degil edi. Pek dülber edi ve sesi de pek nazik edi. Fatma Şamilnen ciddiy-ciddiy körüşip başladı».
Ayşe Dittanovanıñ hatırlağanına köre, Fatma bir kün repetitsiyağa kelip, dostuna yavaştan şöyle dedi: «Tünevin aqşam Şamil evimizge kelip meni istedi». Ayşe Fatmanıñ ana-babası ne qadar sert olğanını bilip, «Şamilniñ bergen imtianını añlağan edi». Amma er şey keçti, tezden evlendiler. Bir yıldan soñ qızları Dilâra doğdı.
Fatmanıñ dülber ifadeli sesi bar edi. 1938 senesi Aqmescitniñ Radiokomitetinde oña iş teklif etkenler, o da razı oldı. Canlı yayında çıqa edi, mesüliyet büyük edi.
Radiokomitetiniñ reisi Ali Ametov, muzıka muarriri ise İlyas Bahşış olğan edi. Radiokomitetiniñ 200 hadiminden 140-ı qırımtatarı edi, yayınnıñ üçte ekisi ise qırımtatar muarririyetiniñ yayınları içün ayırılğan edi. Cenk başlağanda Şamil Alâdin serbest olsa da, göñülli olaraq cebege ketti. 1944 senesi mayısnıñ 18-nde saba edi Fatma diger qırımtatarlarnen beraber sürgün etildi. O künleri Şamil Yaltada eli, qırımtatar müneverleriniñ vekillerinen beraber cenk ketirgen zararğa qıymet kesken edi.
Onı ve qızını o bir qaç aydan soñ Özbekistannıñ Çinabad avulında taptı. Sürgün etilgen qırımtatarlarnıñ vaziyeti zor edi, Fatma açlıqtan öle edi…
Cenkten evel Şamil Alâdin Qırım yazıcıları birliginiñ reisi edi. SSCB yazıcılar Birliginiñ reisi Aleksandr Fadeyevniñ yardımınen qorantasınıñ Taşkentke köçmesine izin aldı. Tezden çiftniñ daa eki qızı dünyağa keldi – Leylâ ve Niyar.
«Ana-babamıznı pek seve edik, olar qızları içün er vaqıt örnek olğan ediler. Ayat pek zor edi, para yoq. Anam dayana edi. Azbardaki qomşular onı pek seve edi, «Fatimoçka» dep aytqanlar. Lâyıq olğanlarnen pek merametli edi. Amma pezevenklerge qarşı cesür edi. Aqlımda bir şey bar, endi genç edim, bir alçaq babama satqın dedi. Buña azır olmağanı babamnıñ çırayı soldı ve oña cevap berip yetiştirmedi. Amma anam bu alçaqnıñ yanına barıp, pek yahşı telâffuzınen bu daa bir kere tekrarlansa peşman etecegini ayttı. O alçaq qorqtı, bir daa böyle bir şey olmadı», – dep tarif ete qızları Leylâ.
1950-inci yıllarnıñ soñunda, qırımtatarlarnıñ mahsus yerleşüv rejimi lâğu etilgen soñ, Fatma Ametova Özbekistanda radio ve televideniye diktorı olıp çalışqan ilk qırımtatarı oldı. «Cazibeli qadınnıñ meftün etici sesi», – dep ustalığını izaatlağan edi meşur sovet diktorı Yuriy Levitan.
Fatma Ametova Özbekistannıñ televideniye ve radio yayınları devlet komitetinden 30 yıldan çoq çalıştı. Qırımtatar tilinde çıqqan programmalar çoq degil edi, qırımtatarlar içün ana tilinde çıqqan yayınlar temiz ava kibi edi.
«Anam nazik olsa da, tabiatı çaqmaqtaş kibi edi. İşte er kesnen yahşı munasebette edi, onı seve ediler. Qavğa etmegen edi, işdeşinen qavğa etse de, qırımtatar programmasınıñ alınğan vaqtı içün qavğa etken edi», – dep hatırlay Leylâ Alâdinova.
Fatma Ametova ve Şamil Alâdin tuvğan Qırımına avdetni kördi. 1994 senesi iyülniñ 20-nde Aqmescitke kelgenler, ava limanında olarnı dostları, tanışları ve tanış olmağan semetdeşleri qarşılağan edi.
Belli oyuncı ve diktor Fatma Ametova kimseni raatsızlamayıp vefat etti – yuqlap uyanmadı. 2008 senesi martnıñ 30-nda keçindi. «Abdal» mezarlığında defin etildi.
Gülnara Bekirova
Tarihçı, siyasiy ilimler namzeti. 2014 senesine qadar Qırımda ATR qırımtatar telekanalında çalıştı ve Qırım müendislik ve pedagogika universitetinde ders berdi. 2014 senesi noyabr ayından berli – Qırım.Aqiqatta «Qırım tarihınıñ» müellifi. ATR telekanalında çıqqan «Tarih sedası» programmasınıñ müellifi ve alıp barıcısıdır, Ukrain PEN-merkeziniñ azası. Onlarnen kitapnıñ müellifi, altı vesiqalı filmniñ stsenariy müellifi, bir çoq maqale ve Ukraina ve çetel künleviy haber vastalarında çıqqan yazılarnıñ müellifi. Bekir Çoban-zade Halqara mukâfatınıñ laureatı, «Yıl kitabı-2017» kitap reytinginiñ finalcısı. Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ qırımtatar genotsidini ögrengen mahsus komissiyasınıñ reis muavinidir.
