«Cümertlik ve maneviy temizlenüv ayı»

Qırım ve dünya musulmanları içün muqaddes Ramazan ayı 2021 senesi aprelniñ 13-nde başladı ve mayısnıñ 12-ne qadar devam etecek, soñra Oraza bayramı olacaq. Bazı memleketlerde Ramazan vaqtında karantin sıñırlavları quvetleştirildi, Qırımda ise daa bir COVID-19 dalğası qayd etile.

Pandemiya şaraitlerinde ve qırımlı musulmanlar Rusiye apsinde tutulğanda şimdiki Ramazannıñ hususiyetleri aqqında Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında alıp barıcı Sergey Mokruşin Kyivdeki Qırım musulmanları diniy idaresiniñ müftisi Ayder Rustemov, qırımtatar faali İsmail Ramazanov, «Qırım birdemligi» birleşmesiniñ göñüllisi Dilâver Memetov ve ukrainalı tarihçı, islâm mütehassısı Mıhaylo Yakubovıçnen laf etti.

– Ayder, Ramazandan haberi olmağan insanlar birinciden ne bilmeli?

Rustemov: Bu oraza ayı, Quran ayı, cümertlik ve maneviy temizlenüv ayıdır. Oraza – İslâmnıñ şartıdır, er bir musulman yılda bir kere oraza tutmalı – Ramazan ayında. Tek ciddiy sebebi olğanlar oraza tutmay – hastalar, ekimniñ tevsiyesinen ağır ayaqlı ve emizgen qadınlar, yolda olğanlar. Olar imkânları olğanda qazalarını bermeli.

– Oraza nasıl keçe?

Rustemov: Tañ atqanından küneş batqanına qadar aş, suv, mahrem munasebetlerden vazgeçüvdir. Ebet, oraza tutmaq yaramay, güna olğan er şeyden vazgeçmek demektir. Peyğamber Muhammed efendimiz yalancı şaatlıqtan, caillikten vazgeçmegenler aş ve suvdan da vazgeçmesin, dep aytqan edi.

– Pandemiya Ramazan künlerini deñiştirdimi?

Rustemov: Ebet, sıñırladı, çünki Ramazan – cemaatnen qılınğan teravih namazları, iftarlar. Biz balaban iftarlar yapmağa tevsiye etmeymiz, namazlar ise regionğa köre sıñırlı sayıda olsun, dep aytamız. Kyiv içün bu 10 metr kârege öz namazlığı olğan bir kişi. Buña emiyet berilmeli.

– Sağ oluñız. Biz Rusiye kontrolindeki Qırım musulmanları diniy idaresiniñ vekillerini de intervyüğa davet ettik, faqat bizge cevap bermediler. Ramazannıñ Qırım hususiyetlerinden biri – bir çoq musulmannıñ onı Rusiye apsinde qarşılağanıdır, aq qorçalayıcılarnıñ fikirince, olar anda siyasiy sebeplerden oğradı. İsmail, tecribeñizni paylaşıp olursıñızmı?

Ramazanov: 2018 senesiniñ başında azatlıqtan marum etildim, ve iyülniñ 14-ne qadar Aqmescit SİZOsında edim, muqaddes Ramazan ayını anda qarşıladım. Bu azatlıqtan marum etüv yerinde oraza tutmaqnıñ accı tecribesi oldı. Apis şaraitlerinde bile halqımıznıñ eñ yahşı oğulları oraza tuta, çünki bu islâmnıñ beş şartından biri ola. Biz birlikmiz, bir-birimizge qol tutamız, ana-babalarımız, tuvğanlarımız azatlıqtan yollağan güzel şeylerni iftarlar içün bermege tırışamız. Ne yazıq ki, Aqmescit SİZOsında, Rostovnıñ bir çoq koloniyasında olğanı kibi, siyasiy mabüslerimizniñ malümatına köre, islâmnıñ şartlarını kütmek içün şaraitler yoq. İbadethaneler yoq, mescitler yoq, aşlar kelişmey, elâl et bile yoq. Siyasiy mabüslerniñ aqları er yerde bozula.

– Aqmescit SİZOsınıñ ve diger tutuv yerleriniñ memuriyetlerine bu problemlernen muracaat etmege tırıştıñızmı?

Ramazanov: Ebet, er bir mabüs şikâyet yazdı. Amma bizni sahte mahkemelerge çıqarğanlarında da oraza tutıp olamağan edik: bir qaç saatlıq yol, «stakanlarda» saatlarnen qaluv, anda oturmağa bile qıyın. Namaz vaqtı kelgende mahkeme zalında namaz qılmaq içün izin sorağan edim: namazlıq yoq edi, üst urbamnı yerge sergen edim. Aynı mahkemeniñ ayatı ya da mağazında namaz qılmamız içün konvoycılar istisna olaraq bu «stakanlardan» çıqarğan edi. Olar sıq-sıq aytalar: izin yoq, yasaq. Qırımda bir çoq millet yaşay, asırlarnen anda yaşadıq, vatanperverlerimizni mahkeme etken qadılar da Qırımdan. Olar musulman olğanımıznı bileler, Rusiye Federatsiyasınıñ qanunları da bar – olarğa vaqtınca işğal etilgen Qırımda, ebet, riayet etilmey.

– Sağ oluñız. Dilâver, siz Rusiye apsinde qırımlı musulmanlarğa yardım etken «Qırım birdemligi» birleşmesiniñ göñüllisi olaraq ne ayta bilesiñiz?

Memetov: Bugünde-bugün mabüslerniñ apishanede olğan bütün qıyınlıqlarına baqmadan, olar imkânlarına köre oraza tutalar. Ve biz Allahqa bütün qıyınlıqlarnı qolaylaştırsın ve yahşı işlerini qabul etsin dep dua etemiz. Men dört yıl evelsi olğan adise-vaqialarnı hatırlayım, babam olğan Bağçasaraydaki birinci «Hizb ut-Tahrir davasınıñ» mabüsleri böyle problemlerge rastkelgen ilk insanlar edi. Apishanede mabüslerge olğan munasebet bugünkinden farqlı edi: em babamnıñ, em bu davanıñ diger mabüsleriniñ vaqıt taqip etmege imkânı yoq edi. Yani ne saat, ne radio bar edi, olar bir kişilik kameralarda küneşsiz oturğan edi. İzolâtor hadimleri saat qaç olğanını aytmağan edi. Babam qaç saat olğanını quşlarnıñ ötüşine köre añlamağa tırışqanını aytqan edi. Apishanelerde islâmnı kütken insanlarnıñ sayısı artqanınen ara-sıra ezan çağırılğan edi. İftar vaqtı tahmin etilgen edi. Bütün musulmanlar içün bir problem bar – koloniyadaki ya da SİZOdaki aş, çünki onı esasen domuz etinden pişireler, biz musulman olıp onı aşamaymız. Şunıñ içün bugün bu yerlerde oraza tutmaq pek qıyın. Bıltır teşkilâtımız "Mabüs içün iftar" adlı teşebbüsni yaptı: lâqayt olmağan er bir kişi siyasiy mabüske bir qaç mal yetkizmek içün apiske bir şeyler yollay bile. «Qırım birdemliginiñ» Facebook saifesinde ve YouTube kanalında bunı yapmaq içün adım-adım talimat bar. Ebet, bu tez bozulğan sür ya da et olmamalı, çünki sımarış azırlanıla ve 7-10 kün içinde yollanıla.

– Sağ oluñız. Mıhaylo, esas Ukraina aqqında aytsaq – islâm ananeleri ukrain cemiyetiniñ ayatına ne qadar integratsiya oldı? Musulmanlarnıñ ananeleri ukrainlerge añlaşılamı?

Yakubovıç: Bir qaç on yıldan berli Ukraina islâm ananelerini bile. Men zemaneviy nesil aqqında aytam – hususan büyük şeerlerde yaşağan, musulmanlarnen sıq-sıq qarşılaşqan insanlar. Bundan ğayrı, ukrain musulmanları bar, em de bir qısmı faal insanlar, memleketiniñ vatanperverleri, kimligini er vaqıt qayd eteler – tek musulman olğanlarını degil, ukrain olğanını da aytalar. 2014 senesinden soñ musulmanlar aqqında Qırım, qırımtatarlarnen bağlı accı adise-vaqialardan soñ daa çoq bilip başladılar. Mence, umumen belli bir añlav seviyesi endi bar, ve bütün sorav ve diger kriteriylerge köre Ukrainanı diniy azlıqlarğa tolerantlıq köstergen memleket dep adlandırmaq mümkün. Biz televideniyeniñ merkeziy kanallarında Ramazan aqqında çoq eşitmeymiz, ebet, musulman mevzusı daa çoq İnternette köterile. Bu ceetten mahsus bir siyaset yoq.

– Oraza bayramı kibi musulman bayramları Ukrainada devlet raatlıq künleri sayılamı?

Yakubovıç: Yoq, amma bir ya da eki yıl evelsi prezidentten kelgen bir teşebbüs bar edi, musulman bayramlarını raatlıq künü dep ilân etecek ediler. Asılında, mesele er yerde çezile bile: musulmanlar iş bergenlerge muracaat etip, raatlanmaq içün izin ala bile. Pandemiya sebebinden bir çoq kişi uzaqtan çalışqan zemaneviy şaraitlerde bu raatlıq künleri mevzusını biraz yımşattı, belki. Amma yaqın zamanda Ukrainada eki büyük musulman bayramı – qırımtatarca Oraza ve Qurban bayramları – raatlıq künü olaraq ilân etilmeycektir. Bir sual peyda ola: bir qaç yüz ukrainalı içün bayram olğan kününde qalğan millionlarnen kişi ne yapacaq? Artıq hristian din bayramları bile eskisi kibi qayd etilmey. Umumen esas Ukrainada musulmanlarnıñ bayramnı yahşı şekilde qarşılamaq içün imkânları bar, dep tüşünem.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)

2014 senesi baarde Qırımnıñ Rusiye işğalinden soñ yarımadada Rusiye quvetçileri mustaqil jurnalist, vatandaş faalleri, qırımtatar milliy areketiniñ faalleri, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azaları ve Rusiyede yasaqlanğan «Hizb ut-Tahrir» ve «Tebliğ Cemaatı» teşkilâtlarınen alâqaları bar olğanından şübheli sayılğan insanlarnı apiske alıp başladı.

Ukraina Yuqarı Radasınıñ İnsan aqları vekâletlisi Lüdmila Denisova, Rusiye apishanelerinde tutulğan ukrainalı siyasiy mabüslerniñ farqlı sayısı aydınlatqan edi: 113-ten 115-ke qadar, 80-den çoq – qırımtatarıdır. Qırımtatar resurs merkeziniñ cedvelinde 86 qırımlı siyasiy mabüs bar. Qırım aq qorçalayıcı gruppası da aynı raqam aqqında ayta.

Siyasiy mabüslerge qol tutuv programmasınıñ reberi, «Memorial» aq qorçalayıcı merkeziniñ şura azası Sergey Davidisniñ bildirgenine köre, merkezleriniñ cedvelinde 315 insan bar, 59-ı – qırımtatarıdır.

Aq qorçalayıcılar ve advokatlar bu cinaiy davalarnı siyasiy, milliy ya da diniy sebeplerden taqip dep adlandıra. Rusiye akimiyeti bu sebeplerni inkâr ete.

Sergey Mokruşin, Qırım.Aqiqat alıp barıcısı