«Bu «rus dünyası»nıñ siyasetidir». Faaller Qırımda rus tili ile bağlı bir şuranıñ yaratılması aqqında

Qırımda rus tili ve iç til siyasetiniñ mükemmelleştirme şurası çalışıp başladı. Bu organnıñ teşkil etilmesi aqqında ferman Kreml nezaretinde olğan Qırımnıñ başı Sergey Aksönov tarafından imzalandı.

«Rus tiliniñ Rusiye Federatsiyasınıñ devlet tili kibi inkişafını, qorunmasını ve destegini temin etmek ve Qırım Cumhuriyetinde til siyasetini mükemmelleştirmek içün rus tiliniñ qullanuv ve iç til siyasetiniñ mükemmelleştirüv meseleleri şurasını meydanğa ketirmege buyuram», – dep yazıla vesiqada.

Fermanda ayrıca şura bir mesleatçı ve koordinatsiya etici organ olğanı, esas vazifesi ise Qırımda rus tiliniñ inkişafı, qorunması ve desteklenmesi içün prioritet saalarınıñ ve mehanizmlerniñ belgilenmesi içün teklifler azırlamaq olğanı bildirile.

Yaratılğan şuranıñ başı Sergey Aksönov oldı. Şuranıñ terkibine Rusiyeniñ Qırımdaki qanun çıqarıcı ve icra akimiyeti organlarınıñ, ilmiy cemiyetiniñ ve Qırım Cemaat palatasınıñ temsilcileri kirdi.

Evel, Qırım Rusiye parlamentiniñ başı Vladimir Konstantinov, yarımadada ecnebiy tillerde levhalarnı yasaq etken bir qanun leyhasınıñ azırlanılması aqqında bildirgen edi.

Qırımda üç devlet tili bar: rus, ukrain ve qırımtatar.

Qırımtatar faali Zair Smedlânıñ fikrince, yañı şuranıñ meydanğa ketirilmesiniñ siyasiy sebepleri bar.

«Saylavlar adlandırılğan nevbetteki ameller yaqınlaşa ve endi yañı tehnologiyalar alâ daa uydurıp çıqarılmağanda, eskilerini qullanmaq kerek. Artıq vade etkenlerinden daa çoq vade etecekler ve biraz daa tabi ki berecekler. Elbette ki, biraz unutlğan «rus tili oğrunda küreş» şiarını qullanacaqlar, çünki adiy vatandaşlar arasında iqtisadiy eyiallığınıñ artması yoq. UNESCO qırımtatar tilini yoq olayatqan tiller cedveline kirsetti, amma qırımtatarlarnıñ tarihiy toprağında faaliyet köstergen iç bir ükümet qırımtatar tilini qorumağa ve onıñ qorunması ve inkişafı içün tedbirler körmege aşıqmay, aksine, onı yoq etmek içün mümkün olğan er şey yapıla. Qırımtatar ve ukrain tilleri Qırımda rus tilinen beraber devlet tiller olğanına baqmadan, bu tillerde oqutuv aselet eksiltile. Böyle meyil devam etse, bir qaç yıldan soñ qırımtatar mektepleri yoq ola bile, yazıq ki, ukrain mektepleri artıq qalmadı», – faal Qırım.Aqiqatqa öz fikrini bildirdi.

Zair Smedlâ, yaratılğan şuranıñ bazı saçma vazifelerini qayd ete.

«Şuranıñ teklif etilgen vazifelerinden biri, başta reklamada, daa soñra yaşayışta rus olmağan sözlerniñ qullanılmaması içün ceza tayin etüv mahanizmlerniñ azırlanılması planlaştırıla. Normal memleketlerde yardım eteler, mında ise aksine. Az qaldım unutmağa, memurlarğa ve strukturalarğa faaliyet ya da areketsizlige köre yalıñız rus tilinde bir añlam bergen sözlerni qullanmağa tevsiye etem. Hatırlatam: spiker, parlament, nazir, polis, federatsiya, cumhuriyet, komitet, reglament, matbuat ve ilâhre, diger bir çoq söz kibi başqa tillerden kelgen», – dedi o.

Qırımtatar faali Edem Dudakov, bu şuranıñ meydanğa ketirilmesi, Rusiyede propaganda etilgen rus dünyası mefküresine uyğundır, dep saya.

«Rus dünyası mefküresi içün rus satrapları ve başlıqları altında bu kibi rus şuralar adiy bir şeydir. Zemaneviy Rusiyeniñ mevcut milletçi mefküresine uyğundır: baş - imperiya – «rus dünyası». Aksönov siyasiy yolunı bu mefküre üzerinde qurğanını unutmañız. Yani, onıñ bu kibi ıntıluvları pek yahşı añlayışlı. Hususan, Moskvadan kelgen umumiy tendentsiyağa uyğun kelse – yerli tillerni ezmek ve rus halqınıñ aqlarını qorumaq adı altında yerli muhtariyetlerniñ statusını eksiltmek. Qırımğa kelgende, olar bu rus olmağan meseleni primitiv bir şekilde al ettiler – kâğıtqa devlet tili dep yazdılar. Asılında ise Qırımnıñ bütün yaşayış saalarından çıqarılğan. Bala bağçalarından tuvğan til yoq demek mümkün, 14 qırımtatar mektebi ise qırımtatar tili oqutuvınen rus mekteplerine çevirildi», – dedi faal.

Qırımda qırımtatar ve ukrain tillerini qorçalamaq kerek, dep saya Edem Dudakov.

«BMT-niñ yoq olayatqan interaktiv atlasına kirsetilgen avtohton tilniñ qorunması içün iç bir areket yoq. Amma rus tiliniñ qorunması içün şura bar. Ve bu ukraian tili tam şekilde sıqıştırıp çıqarılğanda», – dey faal.

Qırım faali Pavel Stepançenko, Qırımda rus tiliniñ onsuz da bütün diger tilliyer arasında üstün olğan böyle bir şuranıñ yaratılması saçma-sapan bir şey dep saya.

«2017 senesi Qırımnıñ Devlet Şurası Qırım Cumhuriyetiniñ devlet ve diger tilleriniñ işlemesi aqqında qanun qabul etken edi. Milletlerara qonuşma tili rus tili tayin etilgen edi. Bundan ğayrı rus tili Rusiye Anayasasınen qorçalana. Qırım sakinleriniñ çoqu rus tilinde laf ete. Aksönovnıñ rus tiliniñ qorçalanması aqqında fermanınıñ sebebi ve Qırımda rus tiilniñ aqqına kim qast etkenini añlap olamayım. Evel, Qırım Ukraina terkibinde olğanda, Russkoye yedinstvo siyasiy birleşme (Sergey Aksönov azası edi) daima til meselesini kötere edi, tamam, o zaman bu Moskvadan sımarış olğanı belli, amma şimdi ne olğanını añlamayım », – dedi jurnalist.

Onıñ fikrince, bu şuranıñ yaratılmasınıñ siyasiy sebepleri bar.

«Rusiye Anayasasına binaen, rus tili devlet tilidir, amma neçündir onı qorçalamaq kerek ve daa nasıldır fermanlar çıqarmaq. Böyle bir fermanlar ne Çeçenistan, ne Moskvada bar edi. Çünki ihtiyac yoq. Yani, bu fermannıñ siyasiy sebepleri ve populizm bar. Eki diger devlet qırımtatar ve ukrain tiliniñ vaziyeti pek fena. Misal olaraq, Yaltada yekâne ukrain mektebi bar edi, şimdi o da yoq. Radio, telekanallar er şey rus tilinde. Yani bu ferman, rus tiliniñ qorunması ve cemiyetniñ birleşmesi içün degil de, aksine dağılması içün sebep olacaq. Qırımda diger meseleler, qıyınlıqlar olğanda, insanlarnı rus tiliniñ qorunması asla meraqlandırmay», – dep bildirdi o

Qırım jurnalisti Aleksey Nazimovnı bu şuranıñ meydanğa ketirilmesi yalıñız taaciplendire.

«Aksönovnıñ bu fermanınıñ yayınlanması meni taaciplendirdi. Maña belli olğanına köre, rus tili evelleri de eziyet çekmedi ve Qırımda qonuşma ve resmiy yazışuvlar içün esas til edi. Külecegim kele! Diger eki tilge kelgende (ukrain ve qırımtatar) olarnıñ tesiri yalıñız devlet ve belediye müessiselerniñ resmiy blanklarında ve levhalarında yazılarnen bite», – dedi jurnalist.

Ukraina Nazirler kabineti aperelniñ 7-nde olıp keçken oturışı vaqtında qırımtatar tiliniñ inkişaf kontseptsiyasını qabul etti.

Yanvarniñ 27-nde Ukrainanıñ işğal etilgen topraqlarnıñ reintegratsiya meseleleri nazirligi «cemaatçılıq ile elektron mesleat» keçirmek içün qırımtatar tilini inkişaf ve populârlaştıruv kontseptsiyasınıñ leyhasını aydınlattı.

Ukraina reintegratsiya nazirligi Google LLC korporatsiyasına muracaat etip, qırımtatar tilini Google Translate servisine kirsetmege rica etti. Nazirlik Duolingoşirketine – çetel tillerini ögrenüv platformasına muracaat etip, olarnıñ servisi esasında qırımtatar tili kursını başlatmağa teklif etti.