Ukrainalı jurnalist Taras İbragimov qırımtatar faalleriniñ mahkeme esnaslarını, ilhaq etilgen Qırımda Rusiye quvetçileri keçirgen tintüv ve tutuvlarnı muntazam sürette aydınlata. Ukrainalı jurnalistler ilhaq etilgen yarımadada nasıl şaraitlerde çalışa? Qırımda insanlarnı nasıl tutalar ve mahküm eteler? Qırımdaki vatandaş jurnalistleriniñ işi ne içün müim ola? Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında alıp barıcı Katerina Nekreçaya bu meselelerni Taras İbragimovnen muzakere ete.
– Taras, ilk sefer Qırımğa 2015 senesi barğan ediñ, o vaqıttan berli anda ara-sıra barıp, çeşit adise-vaqialarnı aydınlatasıñ. Yarımadada ne qadar vaqıt keçirgenini saymadıñmı?
– Facebook saña bir şeyler hatırlata. Menim bir hatıram olsa da – Qırım hatırasıdır. Mayısnıñ 18-nde (Qırımtatar halqı sürgünliginiñ qurbanlarını añma künü – QA) anda olğanda, qırımtatar sürgünligine bağışlanğan matem tedbirlerinde – bu ağır bir kün, insanlar çoq, közetmege meraqlı ola. Yıl-yıldan Facebook keçken seneleri anda olğanımnı hatırlata. Kyivge köre daa çoq Qırımda qalam kibi kele maña. Yarısını, belki, keçirem: bir ay mında, bir ay – anda. Soñki iş yolculığım mayısnıñ ortasından iyülniñ 1-ne qadar devam etti.
– Böyle iş yolculığında belli mevzular nasıl saylana?
Asılında, bu romantika degil, bu bir rutin, ondan pek tez yorulasıñ
– Birinciden, mahkeme esnaslarını közetem, mahkeme oturışuvlarınıñ cedvelleri bar. Adise-vaqialarnıñ çoqusı Qırımda olğanı içün qıyın – men haber mühbiri olam – tahmin etip olamazsıñ. Bugün birisini tutacaqlarmı, yañı bir cinaiy iş açılacaqmı aytıp olamayım. Bir aydan ziyade anda qalmağa zor ola. Maneviy ceetten boldurasıñ, raatlanmağa isteysiñ… Misal olaraq, soñki iş yolculığımda eñ çoq Lutfiye Zudiyeva ve Mümine Saliyevanıñ tutuluvı aqlımda qaldı. Men Yuqarı mahkeme ögünde edim, mahkeme haberini yazğanda tutuluv aqqında haberler kelmege başladı. Endi vaziyetke köre areket etesiñ, qayda baracaqsıñ, ne yapacaqsıñ: yayınlamaq, haber yazmaq, foto çıqarmaq. Tez-tez maşina tapasıñ, minip ketesiñ. Asılında, bu romantika degil, bu bir rutin, ondan pek tez yorulasıñ. Bazı künleri qaysı şeerge baracağıñnı bilmeysiñ. Bir şeyni planlaştırasıñ, neticede ise faallerniñ tutuluvınen oğraşasıñ.
– Mayısnıñ 30-nda Rusiye quvetçileri eki qırımtatar qadın faalini tuttı: aq qorçalayıcı ve vatandan jurnalisti Lutfiye Zudiyevanı ve Bağçasaraydaki «Hizb ut-Tahrir davası» mabüsiniñ apayı, «Qırım balalığınıñ» koordinatorı Mümine Saliyevanı. Daa soñra Rusiye Memuriy cinayetler kodeksiniñ 20.3 maddesine istinaden – yasaqlanğan timsallerniñ numayışı – memuriy davalar açıp, olarnı yibergenler. Mahkeme ekisi içün de para cezalarınen yekünlendi. Bunı haberlerden bilemiz, içinden vaziyet nasıl edi?
– İnsan tutulsa, ilk daqqaları esas sual şöyle ola: bu memuriy ya da cinaiy taqip olacaq? Mında memuriy maddeler bar edi. Qadın faaller «E» Merkezine ketirildi, dava malümatlarınen tanış etildi, advokatlar kirsetilmedi. Çoq insan toplaştı. Bir qaç şey tesir etti: qadınlar olğanı içün, musulmanlarda qadınlarnı taqip etüv pek sert qabul etile, aqaretlev kibi, ve tanılğan insanlar olğanı içün. Lutfiye «Qırım birdemliginen» oğraşa – Facebookta mahkeme haberlerini er daim közetken resursnen. Mümine siyasiy mabüslerniñ balalarını baqqan leyhanen oğraşa, ve olar er daim media alanında bulunalar. Olarnı yiberip, ertesi künü sabasına mahkeme oturışuvını tayin ettiler, amma neticede Kiyev mahkemesinden (Rusiye kontrolindeki Aqmescitniñ Kiyev rayon mahkemesinden – QA) gece saat birlerde çıqtım. Yani mahkeme oturışuvları kün boyunca devam etti, Ramazan ayı edi, anda toplaşqan qırımtatarlar oraza tuttılar – kün batqanına qadar suv içmege ve aşamağa olmay, ava pek sıcaq edi. Buña baqmadan, mahkeme ögünde tahminen 500 insan ya da daa çoq toplaşqan edi. Er vaqıt 50-100 insan toplaşa. Elbette, buña baqmağa meraqlı edi: insanlar otta otura, kilimler cayğan, mahkeme qararını bekleyler, bazıları gecege doğru endi yuqlay edi. Kün batqan soñ iftar oldı. Hulâsa çıqarsaq, soñki yılları memuriy taqip tecribesine baqılsa, bu cinaiy taqip başlanğıçı ola bile. Bu birinci basamaqtır. Şimdi terror maddelerine istinaden apiste yatqan bir çoq faal başta oşağan maddelerge istinaden memuriy davalarğa oğrağan edi.
– Hatırlağanım kibi, qadın faallerniñ para cezalarını ödemek içün adet üzre 10 rublelik kapiklernen 1000 ve 2000 ruble topladılar.
– Mahkeme qararı belli olğan soñ bir qaç daqqa içinde toplağanlar. Bunı kördim: faaller keçip, eki daqqa içinde para cezasını toplağanlar. O qadar kapik ketirilgende pek oşlu ola, buña trolling der edim. 2017-2018 seneleri memuriy davalar çoq oldı, ve para cezaları berildi, hususan bir kişilik narazılıqlar içün. Bu kapikler qopqalarnen toplanıp, banklarğa ketirile. Bank hadimleri oturıp saymağa mecbur. Bir kere bu kapiklerni sayğan maşina bile bozulğan edi. Em Lutfiye, em Mümine bir kün olarğa qarşı terror maddeleri peyda ola bilecegini añlay – «Hizb ut-Tahrirde» iştirak etkenleri ya da «terrorizm propagandası» içün, ve olar apiske oğraycaqlar. Amma bu qadınlar çekilmeycek, olarnı bu da qorquzmadı. Olar çalışmağa devam eteler, amma cinaiy dava ola bilecegini añlaylar.
– Sen al-azırda Rusiyeniñ Rostov-na-Donu SİZO-1-niñ mahsus blokunda tutulğan qırımtatar vatandaş jurnalisti, bloger Nariman Memedeminovnıñ esnasını aydınlatqan ediñ. Rusiye quvetçileri onı Rusiye Ceza kodeksiniñ 205-inci maddesiniñ 2-nci qısmına istinaden – «İnternet ağını qullanıp, terror faaliyetini kerçekleştirmesine açıq çağıruvlar» – qabaatladılar. Narimanğa asılında ne içün keldiler?
Biz bunı vatandaş jurnalistikası dep adlandırmağa alıştıq, amma menim içün Nariman qabiliyetli bir jurnalist
– Narimannı daa apiske alınğanından evel tanıy edim. Közlükli ziyalı adam, pek nezaketli. Mahkeme ögünde körüşkende ya da iş körüşüvlerini yapqanda er daim jurnalistikanen meraqlana edi, haberler nasız yazıla, yayınlar nasıl olmalı, dep soray edi, adiy tehnik sualler. O, işini daa güzel yapmağa tırışqan edi. Biz bunı vatandaş jurnalistikası dep adlandırmağa alıştıq, amma menim içün o, özü ögrengen, içinden jurnalist olğan biridir. Nariman – mahkemelerden, şu cümleden «Hizb ut-Tahrir davalarınıñ» mahkemelerinden yayın yapmağa başlağan birincilerden biridir.
Daa «Qırım birdemligi» yoq edi – o, Facebookta bu esnaslarnı aydınlatqan saifeni açmaq ğayesi peyda olğan birincilerden biri edi. «Qırım birdemliginde» mediadan mesüliyetli edi – haber yaza, yayın yapa edi. Bu iş içün onı taqip eteler. Cinaiy dava malümatını aytsaq, onı daa 2014 senesi çıqarğan YouTubedaki eki levha içün qabaatlaylar. Anda «Hizb ut-Tahrir» simvolikası bar, ve Rusiye tahqiqatı terrorizm propagandasını kördi. Nariman bir afta evelsi Rostovda (Rusiyeniñ Rostov-na-Donu şeerindeki Şimaliy-Kavkaz okrugınıñ arbiy mahkemesinde – QA) dava temeli baqılğan ilk oturışuvda cinaiy taqipniñ siyasiy sebepleri bar, onı işi içün taqip eteler, dep ayttı. Ne yazıq ki, bu birinci adise degil – misal olaraq, Remzi Bekirov. Bu insanlar muarririyetsiz, kelişken tasilsiz, matbuat kartı olmağanda, er vaqıt standartlarğa uyıp çalışmaylar, başqası bu işni er kün yapıp olamay dep, Qırımda jurnalist işini yapalar.
(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)
Katerina Nekreçaya, Qırım.Aqiqat Radiosınıñ prodüseri, alıp barıcı ve mahsus leyhalarnıñ müellifi
