Qırımda eñ degerli bahşış sayılğan eki kitapnı bilem. Valeriy Vozgrinniñ dört tomluq "Qırımtatarlarnıñ tarihı" ve meşur Qırım tarihçısı, Qırım hanlığı boyunca mütehassıs, Bağçasaray devlet tarihiy ve medeniy qoruğınıñ sabıq baş müdir müavini ve sabıq televizion alıp barıcısı Oleksa Gayvoronskiyniñ "Qırım memleketi" kitabıdır. Evelde rus tilinde bastırılğan "Qırım memleketi" şimdi ukrain tilinde de neşir etildi. Yoq, ebet, qırımlılar başqa kitaplarnı da bağışlay, amma bular eñ qıymetli sayıla. Men özüm de ürmet etken insanlarıma bir qaç "Qırım memleketi" kitabını bağışladım ve olar içün böyle bahşış ne qadar degerli olğanını kördim...
Oleksa Gayvoronskiyniñ tetqiqatları, menbalarnıñ teren bilgisi, tarihiy vesiqlarnıñ talili bu meşur kitapnıñ esası oldı. Müellif bu oçerklerniñ süjetlerini daa "Avdet" gazetasınıñ saifelerinde, soñra ATR telekanalında çıqqan "Oleksa Gayvoronskiy ile Qırım kezintileri" televizon programmasında sınap baqtı. Yayınlar ğayet populâr edi, hususan qırımtatar qasabalarında adamlar ve Qırım tarihınıñ aveskârları iç bir danesini qaçırmamağa tırışa edi. Bazıları olarnı yazıp qoya edi, ocalar ise soñra olarnı ülkeşınaslıq derslerinde köstere edi. Müellif kiriş sözde yazğanı kibi, bir qaç yerde keçken kitap taqdimleri büyük meraqnen ve sıcaq qabul olundı. Bu kitapnıñ ilmiyligini ise, müellif onıñ malümatlarını azırlağanda 530-dan ziyade manbanı qullanğanı köstere.
Bu kitapnıñ neşir leyhasınıñ prodüseri, belli Qırım jurnalisti Naciye Femi kiriş sözünde böyle yaza: "Qırımtatarlarnıñ qulağına "Qırım memleketi" ifadesi halq yırı kibi tabiy kele. Bunı mantiqiy terminologiyada añlatmaq mümkün degil, amma bu memleket yüregimizde, küneş örgümizde yaşay... Manzaralarımıznıñ er qayası, tarihiy yadikârlıqlarımıznıñ divarlarındaki er taş baht ve ümütsizlik, facia ve ğalebelerniñ şaatlarıdır. Olar ezdatlarımıznıñ bu yer üzerinde çoq asırlıq yaşamasınıñ şaatlarıdır. Ve iç bir şeyge baqmadan sağ qalmasınıñ..."
Oleksa Gayvoronskiy özü yazğanı kibi, kitapnıñ tarihiy qıymeti şunda ki, onda tasvirlengen yadikârlıqlar Qırım hanlığı devrine ait, o zaman Qırım birevniñ kenarı degil de, özü bölge merkezi edi... Onıñ içün o devirniñ medeniyetiniñ hususiyeti - o iç bir çetel "metropoliya"nıñ diaspora versiyası olmağanında, o sadece yarımadanıñ topraqlarında şekillene edi.
Hanlıq devriniñ qırımtatar medeniyeti ne Ordu, ne türk, ne de Povoljye tatarlarınıñ variantı degil edi, amma Qırımğa Avrasiyanıñ çeşit-türlü köşelerinden kelgen tesirlerniñ birleşmesi edi. Olarnıñ arasında, ebet, osmanlı ve Ordu tesirleri körüne, amma, bunıñnen beraber bizans, selcük, Aq deñiz alâmetleri bar. Ancaq bazı nüanslarnı sadece daa eski qatlamlarnıñ bir akisi olaraq yoramaq mümkün.
Bu fenomen içün tolu añlatma, türlü zamanlardan çoq sayıda kelmeşekleriniñ dalğalarınen kelgen yarımadanıñ tarihiy nüfsüniñ uzaq mirasçılarını birleştirgen qırımtatar halqınıñ etnik tarihı tarafından berile.
Başqace desek, Qırım hanlığı devriniñ Qırım medeniyetiniñ hususiyetleri bir, em de belki de qırımtatarlarnıñ avtohton peyda oluvınıñ eñ esas delilidir, olarnıñ, halqnen beraber ösken ve şekillengen çoq asırlıq ruhiy icadınıñ şaatıdır.
Tarihnıñ Qırım şaatları
Ebet, Qırımnıñ antik devri Keriçte Pantikapeyniñ yadikârlıqlarını, Bizans imperiyası - Hersoneste, Orta asır Cenova - Sudaqta, Qırım hanlığı - Bağçasarayda mirasını qaldırdı. Amma Oleksa Gayvoronskiy, Altın Ordu tarihınıñ yadikârlıqlarınıñ tasvirini Eski Qırımdan, yani Solhattan, Altın Ordunıñ Qırım ulusınıñ eñ qadimiy paytahtından başlağanını köstere. Bu devir çoq maddiy iz qaldırmadı - Aqmescit yanındaki eki cami, Bağçasarayda beş dürbe ve Eski Qırımda yadikârlıqlarnıñ qalımtıları. Birinciden bu Özbek hannıñ camisi, Beybars camisi, Misk camisi, Taş Han kervan sarayı, İnci Bek Hatun medresesi ve Qurşun camisidir.
Qırımdaki turistlerniñ çoqusı Bağçasaraydaki Hanlar sarayı hanlarnıñ yekâne barğağıdır, dep saya. Amma kerçekten Bağçasarayda ve onıñ civarlarında 10-dan ziyade türlü-türlü barğaq bar edi, lâkin olar künümizge qadar yetmedi.
Kitap müellifiniñ degeri sadece yerleşmeniñ qararlama shemasını yapqanında degil, aynı zamanda alâ daa davalı olğan Devlet Sarayınıñ barlığınıñ meselesini tetqiq ve tasvir etkenindedir.
Bu fakt, Qırımnıñ paytahtı Bağçasaray Sarayınıñ qurulışından başlağanınen bağlı evelki versiyanıñ doğru olmağanını isbatlay. Oleksa Gayvoronskiy, Poloniya elçisi Bronevskiy ve türk seyaatçısı Evliya Çelebi tasvir etken malümatnı, 1687 yılda Almaniyada bastırılğan "Tatar barğağı" gravürasınen qıyaslap, ve meşur Demir Qapı (Alevizniñ portalınıñ ekinci adı) daa qadimiy bir binadan Bağçasaray sarayına ketirilgenini közde tutıp, bu, Bağçasaray civarındanki Salaçıqta şimdigece esrarlı olğan eñ birinci saraynıñ süretidir, dep netice çıqardı.
Bu qurulış Venetsiyadaki Palazzo Ducale sarayına pek oşay. Oleksa Gayvoronskiyniñ aytqanına köre, bu, italyan ustası Aleviz Qırımda devamlı bulunmaq mecbur olğan vaqıtta tek epimizge belli olğan qapını degil de, amma saraynıñ leyhasını da yapqanını köstere. İtalyan üslübinde. Bugün Alevizniñ portalı italyan renessansnı ve selcük dekorativ ananelerni özünde birleştirgen dünyadaki yekâne yadikârlıqtır.
Devlet Saraynıñ yoq olıp ketken qalımtılarnı Oleksa Gayvoronskiy 1736-ncı yılda feldmarşal Minihnıñ Bağçasaraynı yaqmasınen bağlay, bunıñ sebebinden 1760-ıncı yılda Qırım Geray yañı Aşlama Sarayını qurıp başladı. Onıñ bitirilmesi 1873-ünci yılda Qırımnıñ birinci ilhaqınen bir vaqıtqa keldi.
Tezden Qırımda ayatnı idare etken Potömkin ve Daşkov kinazları eki Bağçasaray sarayını II Yekaterinanıñ kelmesine azırlap başladı, ve başta bunıñ içün Aşlama Saraynı qullanacaq ediler, amma çoq keçmeden planları deñişti ve olar Aşlama Sarayınıñ temelinece bozdı, onıñ qurucılıq malzemelerini ise Aqmescitte imperatriçe içün Yol Sarayını qurmaq içün qullandılar, şimdi onıñ yerinde Rozı Lüksemburg soqağında sabıq demiryol tehnikumı tura.
Sahte eksponatlar
Ğayet müimdir ki, Oleksa Gayvoronskiy yalıñız malüm faktlarnıñ, efsanelerniñ, versiyalarnıñ tasvirinden ğayrı, turistlerniñ arasında keñiş tarqalağan meşür feyklerniñ doğru ilmamasını isbatlay. Olardan birisi - II Yekaterinanıñ yatağı.
1787 yılda imperatriçe Bağçasaray sarayında bir qaç kün keçirdi. O musafirlerni qabul ete edi, mektüpler ve atta fransızca şiirler yaza edi.
Ebet, o bir yerde yuqlamalı. Saray onıñ kelmesinden evel de, soñra da bir qaç kere restovratsiya etile edi. Şeylerniñ yerini deñiştire ediler, başqalarnı ketire ediler. Saraynı çoq Rusiye imperatorı ziyaret etti, amma Yekaterinanıñ hanesinde kimse yerleşmedi, onı aziz, muqaddes kibi köre ediler, onıñ icün başqa hanelerde yata ediler.
Amma sovet vaqtında müzeyniñ qavrayışı deñişti, onıñ sergisinde II Yekaterinanıñ hanesi ve yatağı kibi eksponat olmadı. Yataq başqa müzeylerde köçip yürdi, soñra kene Bağçasarayğa qayttı.
Bir müddetten soñra onı kene sergilediler ve bu eksponat mısqılğa oğradı, birinciden, II Yekaterinanıñ er keske belli olğan şehvetli yaşayışı içün, ekinciden, bu eksponat - "Madame Recomierniñ seti" adlı frenskistan mebeli olğanı sebebinden, çünki onı aslında yatmaq içün degil, oturmaq içün qullana ediler. Em de bu mebelniñ üslübi imperatriçe Bağçasaraynı ziyaret etkeninden bayağı soñra peyda oldı, demek yataqnıñ da bu şekilde olması mümkün degil.
Oleksa Gayvoronskiy, 1860-ıncı yılda belli Qırım bilgiri Yevgeniy Markov aytqan sözlerini köstere: "İhtimal ki, yataq Aqmescitte yapıldı ve eñ çoqu on yaşındadır".
Şimdi, saraynıñ nevbetteki beceriksiz restavratsiyasından soñra "imperatriçeniñ yatağı" kene de ekspozitsiyağa qaytarılmaq mümkün, onıñ içün turistler buña pek tenqit;i yanaşmalı. Çünki Bağçasaray sarayında böyle inanılmaz eksponatlar çoqtır ve olar aqqında evelce oqumaq, soñ ise barıp seyir etmek daa doğrudır.
Mıkola Semena, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi
«Bloglar» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün