Sürgünlik yılları qadın-qızlar qırımtatar milliy areketiniñ faal iştirakçileri oldı. Olar aq qorçalayıcı areketine qoşuldı, halqnıñ Qırımğa qaytuv aqqını qorudı ve er adamlarnen bir sırada sovetlerniñ repressiyalarından zarar kördi. Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında alıp barıcı Elvina Seitbullayeva qırımtatar milliy areketiniñ üç faali Dilâra Seitveliyeva, Şefiqa Konsul ve Zöre Umerovanıñ ikâyelerinen tanış ete.
– Dilâra hanım, milliy areket siziñ içün neden başladı?
Seitveliyeva: Zor sual, onıñnen doğdıq, mence. Sürgünlikten soñ qırımtatarlar zornen sağ qalıp, tuvğan toprağına qaytmaq arzusınen yaşadı. Ana-babalarımız Qırımda nasıl yaşağanlarını tarif etken, halq tek anda qaytıp saqlanıp qalır, dep aytqan ediler. Dua, toylarda toplaşqanda tek Qırım aqqında laf ete edik.
– Oquşta muvafaqiyetli olğanıñız içün sizge «Artek» lagerine barmaq teklif etildi. Bu nasıl oldı?
Seitveliyeva: Acayip bir vaqıt edi, ağam Mustafa Cemilev apiste edi, ve apansızdan yaşağan Sırdarya vilâyetimizge bir yollanma keldi. Mektebimizniñ ocaları toplaştı ve bu yollanmanı maña bermege qarar aldı. Mektepte müdir, muavinleri, belli insanlarnıñ balaları oquğan edi, amma qarar ne içündir menim içün alındı. «Artekke», bu acayip yerge kelgende ayrette qaldım – bu güzellikke baqmaq zor edi. Tuvğan toprağından eki kere sürgün etilgen ana-babam bunı körip olamay, men ise körem, dep tüşüngen edim. Qırımnı yanıma alıp nasıl ketirip olurım, bunı nasıl kösterip olurım, bilmey edim. Aqmescitten Yalta tarafına ketkende közlerim yaşlanğan edi. Mında bir ay olacam, tuvğanlarım ise kelip olamaz, Qırımnı ne vaqıt körecekleri belli degil, dep tüşüngen edim. Em de anda yat insanlar arasında bir özüm edim.
– Moskvada qırımtatar halqınıñ eyyeti erkânında ne yaptıñız?
Seitveliyeva: 1967 senesiniñ yazı edi, yaşlarnen beraber büyük qırımtatar gruppasını yollamağa qarar alındı, yüksek akimiyetke barmağa tırışıp, maarifçilik faaliyetinen oğraşıp başlamağa istegen edik. Bizni gruppalarğa ayırıp, çeşit gazeta ve mecmualarnıñ muarririyetlerine yolladılar, anda kütleviy haber vastalarınıñ vekillerinen körüşip, qırımtatar halqınıñ problemleri, qorqunç sürgünlik aqqında, eski Sovetler Birliginiñ onlarnen halqı sürgünlikke oğrağanını tarif etken edik. O vaqıt bir çoq meşur yazıcı ve şair akimiyetke muracaat etip, qırımtatarlarnıñ problemlerini çezmege rica etken edi. Ve onı çezmege vade etkenler, amma 1967 senesi sentâbrniñ 5-nde bir buyruq çıqtı, qırımtatarlarğa sürgün etilmezden evel yaşağan yerlerinden ğayrı, istegen er yerde yaşamağa mümkün edi. Bazıları bunı bir areket olaraq kördi, amma aslında bir adım keri atıldı: bizni o fermanda qırımtatarlar degil, «daa evel Qırımda yaşağan tatarlar» dep adlandırğan ediler.
– O qarardan soñ ne oldı?
Seitveliyeva: 1970-inci yıllarnıñ ortasında qırımtatarlar yasaqqa baqmadan, Qırımğa kütleviy şekilde ketti, milliy areketniñ yañı köterilüv dalğası oldı. Anda bir-birimizge qol tuttıq, devlet akimiyetiniñ organlarına muracaat etip, bizni qayd etmege, tuvğan topraqta yaşamaq aqqımıznı talap ettik. Bizim içün bu cebeniñ ög sırasına barmaq kibi edi. Aqayım Rizanen Qırımğa ketkende balam eki aylıq edi. 1975 senesiniñ soñunda yarımadağa keldik ve üç yıldan ziyade anda yaşadıq. Bu müddet devamında qırımtatarlarğa qarşı çeşit repressiyalar yapıldı: suv ve elektrikler kesilgen, qorantalar çölge alıp ketirilgen edi ve ilâhre. Tez areket etip, çıqarılğanlarnı evlerine birden qaytarıp olğanımızğa alâ daa şaşıp qalam. Soñra pasport rejimini bozamız dep bizni mahkemege oğratqan ediler, amma biz bu meseleni çezmege toqtamayıp talap ettik. Neticede aqayımnı ve qız qardaşımnıñ aqayını sürgün etmege qarar alındı. Olar Krasnodar ülkesine ketip, anda qayd olmağa mecbur edi. Qırımda daa bir kere tutulsa ediler, olarnı apiske alacaq ediler – Musa Mamut ve daa bir çoq kişi buña oğrağan edi. Narazılıq bildirmek içün 1978 senesi Musa Mamut özüni yaqtı. 1979 senesi bizni 1944 senesi kibi kene qorantalarımıznen beraber sürgün etmege kelgenler.
– Sağ oluñız. Şefiqa hanım, qırımtatarlarnıñ aqları oğrunda küreşmege başlağanda qaç yaşında ediñiz?
Konsul: Sürgün etilgende yedi yaşında edim. Özbekistanğa tüşkenimiznen Qırımğa barmaq lafları gece-kündüz kete edi. Qartanamnen yaşadım, emcelerim ev almay ve qurmay edi, keteceklerini beklediler. Küreşimiz devamında qırımtatarlarnıñ bar olğanını daima isbatlamağa mecbur edik. Noyabrniñ 7-nde, mayısnıñ 1-nde numayışlar olğanda milliy urba kiymege tırışa edik, ayrı halq olğanını köstere edik. Akimiyetke yazğan çeşit muracaatlarda imza toplağan, tarihiy vesiqalarnı toplap ğayrıdan foto yapqan edik. Büyük bir areket edi.
– Sovet akimiyeti sizni nasıl taqip etti?
Konsul: Olar bizni qırımtatar milliy areketi olaraq körmedi – çetel istihbarat vekillerini qıdırğan ediler. Evlerimizde tintüv yapıp, er şeyni dağıtqan ediler, KGB çağırılğan edi. Bizimkilerni bizge qarşı qoya ediler – böyle şeyler de oldı. Amma biz kene de vekillerimizni Moskvağa yollay, olar içün para toplay edik. Neticede sistema yoq oldı, biz ise Qırımğa qayttıq.
– Siz ne vaqıt qayttıñız?
Konsul: 1987 senesiniñ iyün ayında evimizni satıp Qırımğa keldik – bizni, elbette, bir yerde qayd etmey ediler. Mustafam cenk iştirakçisi ve ekinci derece saqatı olsa da. Qırımğa yaqın olmaq içün ve imkân olğanda köçeyik dep, vaqtınca Krasnodar ülkesinde yerleştik. O vaqıt çoq insan böyle yapqan edi.
– Sağ oluñız. Zöre hanım, milliy areketniñ bir parçası nasıl oldıñız?
Umerova: 18 yaşında edim, ana-babam vatanğa qaytuv muzakere etilgen qırımtatarlarnıñ toplaşuvlarına bara edi. Özbekistanda yaşay edik, Taşkent devlet pedagogika universitetinde qırımtatar tili ve edebiyatı bölüginde oquy edim. 1980-inci yıllarnıñ başında çeşit ariza, mektüp, istidanamelerni imzalağan edik. Milliy arekette iştirak etken semetdeşlerimiz apiske alınsa, advokat parasını toplağan edik. Mahkemelerge bara, edebiyat aqşamlarını yapa, halqnıñ tarihı aqqında tarif ete edik.
– Faal olmañız oquşıñızğa tesir ettimi?
Umerova: 1984 senesi Mustafa Cemilevniñ soñki mahkeme esnası bar edi, men ise üçünci kursta oqup, oturışuvlarına bara edim. Bizim gruppamız aqqında KGB hadimi esabat bergen edi – meni quvmaq qararı bunıñ esasında kelgendir. Meni tez-tez komsomoldan çıqardılar, soñra komsomol komitetinde aliy oquv yurtundan çıqaruv lafları da başlandı. Aqlarımnı qorçalap başladım, ders odasında açlıq ilân ettim – o vaqıt bu siyrek olğan şey edi. Gruppam maña qol tuttı, 25 student ariza yazıp, komsomol biletlerini teslim etti ve açlıq ilân etti. Bizden bir kurs büyük balalar da qoşuldı, 36-dan çoq kişi bir kün odada aç qaldı. Bunıñ sayesinde meni quvmadılar, amma beşinci kursta, Reşat Ablayev ve Sinaver Kadırovnıñ mahkemelerine barğanda, mart ayında meni quvğanlar. Ana-babam ne der dep pek qasevetlengen edim, amma olar maña qol tuttı. İnstitutnı beklegeninden daa erte bitirdiñ, dediler.
– Quvulğanıñıznıñ resmiy sebebi ne edi?
Umerova: Ahlâqsız areket tarzı! Sigara içmegen, içki içmegen ve bir kere bile dersni qaçırmağan student. Er kes ne içün quvulğanımnı yahşı bile edi. Ocalar añlay, qol tutqan edi, amma bunı tek maña aytqan ediler. O vaqıt milliy arekette iştirak etkenlerni taqip etmek içün bir sebep uydurıla edi: birilerine yasaqlanğan edebiyat gizliden qoyula, digerleriniñ iş yerinde hırsızlıq taqlit etilgen edi ve ilâhre.
– 1987 senesi Moskvadaki narazılıq aktsiyalarında iştirak etken ediñiz. Akimiyet buña nasıl baqqan edi?
Umerova: İyülniñ başında daa az edik, tahminen yüz kişi toplaştıq. İlk sefer iyülniñ 6-nda Qızıl meydanğa çıqtıq. Transparantlarnı kötergende insanlar bizge atılıp başladı – añlağınımızğa köre, adiy urbada gebistler edi. Bizni ayırmasınlar dep, qoltutuşıp meydanda oturdıq. Qırq daqqa oturdıq ve akimiyet bizni qabul etti – ebet, Mihail Gorbaçev degil, amma kene de. O yıl Moskvada bir ay qalıp, bir sıra numayış ötkerdik. Bizni şeerde tutıp, qayd olğan yerlerimizge yollay ediler. Qaytqanımızda TASS haberini oqudıq, anda qırımtatarlar cenk vaqtında faşistlernen işbirligi yapqanlar kibi kösterildi. Bu o qadar aqaretleyici bir şey oldı ki, bütün halq ayaqqa turdı: Taşkentte, Kubanda mitingler oldı. Añladıq ki, sahte perestroykanıñ demokratik islâatları vaqtında bile sovet akimiyeti qırımtatarlarnıñ problemlerini çezmeycek. Er kes vatanına özü qaytacaq, dep qarar berdik. Çeşit evler alıp yerleşe edik… Qırımtatar qadınları bugün de aynı müitte yaşay, kerek olsa – halq içün tank altına yatarlar, 2014 senesiniñ adise-vaqiaları bunı kösterdi. Ne yazıq ki, vatanımıznıñ saibi olamadıq şimdilik, amma bu küreş devam ete.
(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)
