2020 senesiniñ iyülniñ 1-nde Ukraina Nazirler şurası qırımlı Snaver Seythalilni vaqtınca işğal etilgen topraqlarnıñ reintegratsiya meseleleri naziriniñ muavini vazifesine tayin etti. Qırımtatarı dijital deñişmeler ve dijitalleşme meselelerinen oğraşa. Bunı tafsilâtlıca ögrenmek ve işbu hızmetlerniñ qırımlılarnıñ yaşayışını qolaylaştıracaqmı dep añlamaq içün Qırım.Aqiqat jurnalistleri nazir muavininiñ iş odasına bardı.
Snaver 38 yaşında. Qırımdan köçti. Boğaziçi Üniversitesiniñ (Türkiye) halqara munasebetler fakülteti ve Massachusetts tehnologik universitiniñ (ABD) MBA kursını bitirdi. Beş tilni (ana tili qırımtatarca, ukraince, rusça, türkçe, inglizce) bile ve daa eki tilni (almanca ve arapça) ögrene. Seythalil 16 yıl içinde telekommunikatsion ağnıñ operatorından başlap şirket müdirine qadar çalışıp, Ukraina nazirligine keldi.
– Telekommunikatsion ağ, agrar işi ve mülknen oğraşqan Astem yatırım şirketiniñ baş müdiri ediñiz. Nazirlikke ne içün kettiñiz?
– Zor bir sual. Nazirlikte çalışmaq – memleketniñ dijital deñişmeleri kibi büyük bir leyhada iştirak etmektir. Büyük drayv ve büyük ambitsioz vazife bar. Belli bir hızmetni qolaylaştırıp, millionlarnen insannıñ ayatını qolaylaştıra bilecegimizni yahşı añlayım.
– Aman-aman eki aftadan berli nazir muavini olasıñız. Neler yaptıñız?
Laf işğal etilgen topraqlarda olğan bütün bozuvlar toplanacaq yekâne platforma aqqında kete
– Vatandaşlarnen bağlı er şeyni ekige bölemiz – işğal etilgen topraqlarda bulunğan sakinler ve andan ketmege mecbur olğan Ukraina vatandaşları ile iş. Birincileri içün hızmet auditi yapıla. Meselâ, er keske açıq olğan, amma vaqtınca işğal etilgen topraqlarnıñ sakinleri içün açıq olmağan devlet hızmeti olsa, bunı talil etmeli. Daa bir balaban leyha bar – Bozuvlarnı qayd etüv merkezi. Laf işğal etilgen topraqlarda olğan bütün bozuvlar toplanacaq yekâne platforma aqqında kete. İnsannıñ aqları ya da menfaatları bozulsa ya da sıñırlansa, anda ariza bermege çaresi olacaq.
– İşğal altındaki Qırım sakinleri içün faydası ne?
– Bir yerge barmağa kerek olmaycaq, bir yerde esnasnı başlata bilecek, ve sistema oña yol kösterecek, meselâ, prokuraturağa. Malümatımız toplanacaq: qaç bozuv oldı, qaç insannıñ aqları bozuldı. Bular ileride alınacaq siyasiy qararlar içün toplanacaq.
– İşğal etilgen Qırımda Rusiye pasportı olmağan insanlarğa topraq saibi olmağa yasaqlağan Rusiye prezidentiniñ buyruğı derc etildi. Bir yıl içinde topraq damartılarını satmasalar, olarnı tutıp alacaqlar ya da mezattan berecekler. Bu vaziyette ne yapmalı?
– İnsanlar Ukrainağa aqları bozulğanını bildire bilecek. Bağ merkezi çalışacaq. Mında, esas Ukrainada, Qırım prokuraturası, politsiyası, diger quvet müessiseleri bar, anda ariza bermek mümkün. Bağ merkeziniñ dijital qısmı hızmetlerniñ açıq olmasını temin etecek, işğal etilgen topraqtan ketmeyip, er şey yapmağa imkân olacaq.
– Bu Ukrainanıñ mahkemeden evel tahqiqatlar yekâne devlet sicilini biraz añdıra. Amma anda cinayet haberlerini politsiya ve prokuratura kirsete, mında ise vatandaş bağ merkezine haber ete…
– Mında başqa tarafı bar. Prokuratura, politsiya ve çeşit mahkemelerde açılğan esnaslar çoq. Bu malümat parça-parça bar – umumiy analitika yapmaq zor: bozuv sayısı, qayda qayd etilgeni, kimler oğraşa, ne aldalar, Avropa insan aqları mahkemesine angi davalar yollanıldı. Bularnı devlet seviyesinde birleştirmek kerek. Bağ merkezi bunıñ içün qurula.
– Politsiya, prokuratura ve Ukrainanıñ diger uquq qoruyıcı organları içün Skype vastasınen şaatlıq etmege mümkün olacaqmı?
Vatandaşlarımız içün vaqtınca işğal etilgen topraqlarğa emiyet berilecek şaraitlerni yapmağa planlaştıramız
– Bu bozuvlarnı qayd etüv merkeziniñ vazifelerinden biridir. Vatandaşlarımız içün vaqtınca işğal etilgen topraqlarğa emiyet berilecek şaraitlerni yapmağa planlaştıramız. Meselâ, Avropa memleketleriniñ bank saasında video vastasınen verifikatsiya çoqtan qullanıla. Bank bu şekilde müşteriniñ şahsiyetini bile.
– Dijitalleşme boyunca nazir muavini olaraq vazifeñiz ne?
– Büyük vazifem – 2023 senesine qadar bütün devlet hızmetlerini online şekline keçirmektir. Şimdilik vaqtınca işğal etilgen topraqlarnıñ sakinleri içün açıq olmağan hızmetlerni açacaqmız. Olardan faydalanmaq içün qırımlılar ve işğal altındaki Donbas sakinleri bir kere esas Ukrainağa kelip, dijital imza (bankta ya da diger müessisede) ve bu imzanen – «Diya» portalınıñ şifresini almaq kerekler. Bütün hızmetler aqqında aytıla: pensiya, pasport, tasil… Añlaymız ki, pasport içün ariza uzaqtan berilecek, amma onı almaq içün mında kelmege kerek olacaq
– Qırımlılar Ukrainadan daa angi online hızmetlerden faydalana bilecek?
– İnsanlarnıñ yaşayışı olğanını añlaymız. İnsan doğsa, faydalanması kerek olğan bir sıra hızmet bar – doğuv şeadetnamesi. «E-malâtko» paketi bar, bir ariza esasında berile. İleri ketemiz – mektepten aldın tasil, mektep, universitet, evlenüv, pensiya. Devlet bu basamaqları bilip, belli hızmetler bermege azır olmalı. Dijital deñişüv nazirliginde ve diger nazirlikte şimdi böyle yanaşalar. Bu devletniñ tahmin etilgen funktsiyasıdır.
– İşğal etilgen Qırım sakinleri dijital deñişüvden soñ bala doğğanını nasıl qayd etecekler?
– Şimdi muzakereler keçirile – işğal etilgen topraqta doğğanını tasdıqlamaq içün mahkemeler kerekmi-yoqmı. Esnas qolaylaştırılmalı ve aynı vaqıtta (Ukraina – QA) telükesizliginen bağlı bütün meselelerge riayet etilmeli. Şimdi vatandaşlarnıñ alını qayd etüv müessiseleri ve mahkemelerde olğan tedbirler bizge kelişmey, olar deñişecek.
– Rusiye vesiqalarını Ukraina qabul etmey. Qırımlılar mülkni nasıl resmiyleştire, vasiyetnameni nasıl yaza bile? Online notariat olacaqmı?
– Şimdi bu meselenen Adliye nazirligi oğraşa. Bu bütün memlekette bar, tek işğal etilgen topraqlarnıñ sakinlerinen bağlı degil. Bu hızmet (online notarial hızmetleri – QA) er kes içün açıq olacaq.
– Köçip kelgen şahıs vesiqası ne vaqıt online alınacaq?
– Bunı tez-tez azırlamağa planlaştıramız. Şimdi içtimaiy siyaset nazirliginen faal iş yapıla, çünki olar Memleket içinde köçip kelgen şahıslar sicilini baqalar. Bu hızmet ya tamamen online olacaq, ya da tek malümat berilecek. Azırlıq normativ-uquqiy vesiqalarnıñ deñişmeleri demektir ve, ebet, tehnik deñişmeler. Bu esnas eñ az eki-üç ay alacaqtır.
– İşğal etilgen Qırım ve Donbasta çalışmağa planlaştırğan çetel jurnalistleri qolaylaştırılğan protsedura boyunca ne vaqıt izin alıp olacaq? Çoq beklemeyip ve bir sıra vesiqa bermeyip?
– Qol işi olmasın dep, çetel ve Ukraina jurnalistleriniñ işini dijitalleştirecekmiz; Bunı yılnıñ soñuna qadar yapmağa planlaştıramız.
Ukraina dijital inkişaf yolunı muvafaqiyetnen keçer ve dünyanıñ eñ ilerilegen dijital memleketler sırasına kirer
– Shematik olaraq ne olacaq?
– Jurnalist saytqa kire, ariza bere ve vesiqalarını ilâve ete. Bu shemanı Ukraina prezidentiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki daimiy temsilciliginen muzakere ettik. Soñra jurnalist vesiqalarnı yollay ve eñ az bir kere Ukraina kontrolindeki yerge kele. Şimdi iş izni aftalarnen resmiyleştirile – bu müddetni qısqartmağa planlaştıramız.
– Nazirlikke ketirgen esas maqsadıñız ne?
– Eki yıl evelsi smartfondaki devlet ne olğanını añlağanlar az edi. Şimdi bir çoq insan «Diya» qullanımından faydalana. Eki yıldan soñ bu tabiiy bir şey kibi olacaq. Devlet hızmetlerini 100% online yapqan memleketlerniñ tecribesi bar. Bu, meselâ, Singapur, Estoniya. Bütün hızmetler dijittaleşe. Ukraina içün bu bir taraftan çağrı ola, diger taraftan yahşı bir imkân. Eminim, Ukraina dijital inkişaf yolunı muvafaqiyetnen keçer ve dünyanıñ eñ ilerilegen dijital memleketler sırasına kirer. Taqımnen beraber bu yönelişte çalışacaqmız.
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
