Rusiyeniñ paytahtı Moskvada 92 yaşında aq qorçalayıcı, Moskva Helsinki gruppasınıñ yolbaşçısı Lüdmila Alekseyeva vefat etti. Acayip insan – qırımlı, tarihçı, Sovetler Birligindeki ve Rusiyedeki dissident ve aq qorçalayıcı areketiniñ eñ ihtiyar iştirakçisi Lüdmila Mihaylovna Alekseyeva aqqında – Qırım.Aqiqat müellifi Gülnara Bekirovanıñ ikâyesi.
Lüdmila Alekseyeva (qızlıq soyadı Slavinskaya) 1927 senesi iyülniñ 20-nde Kezlevde Mihail Lvoviç Slavinskiy ve Valentina Afanasyevna Yefimenkonıñ qorantasında doğdı. Daa soñra aile Moskvağa köçip yerleşti.
1937 senesi babası tahqiqat altına oğradı, amma apiske alınmadı. Cenk başlağanda Lüda Kefede edi, anda qartanasınen raatlanğan edi. Olar Moskvağa qaytalar, 1941 senesi iyül ayında ise babasını cebege alalar. Matematika institutınıñ diger hadimlerinen beraber Lüdmila Qazahistanğa tahliyege yollandı, 1943 senesi anasınen beraber Moskvağa qayttı.
1945 senesi Lüdmila Moskva devlet universiteti tarih bölüginiñ birinci kursına kirdi. Bir afta devam etken derslerden soñ onı gruppanıñ komsomol teşkilâtçısı olaraq sayladılar, lâkin tezden qarar ğayrıdan baqıldı – komsomol teşkilâtçısı cebeci olmaq kerek edi. Lüdmila arheologiya kafedrasını saylap aldı – tarihiy ilimler saasında mefküre tesirine eñ az oğrağan mütehassıs olmağa istedi. O, rus inqilâp areketiniñ tarihınen meraqlanğan edi, amma bu fenni özü menimsemege qarar aldı. Studentlik çağında Valentin Alekseyev ile evlendi, bala doğurdı.
Alekseyeva marksizm-leninizm ğayelerine inanğan edi, faqat tezden baqışları pek deñişti
1950 senesi Moskva devlet universitetiniñ tarihiy bölügini bitirdi, 1956 senesi ise Moskva iqtisadiy-statistik institutınıñ «Sovetler Birliginiñ Kommunist firqasınıñ tarihı» bölüginden mezun oldı. O vaqıt Alekseyeva marksizm-leninizm ğayelerine daa inanğan edi, faqat tezden baqışları pek deñişti.
Alekseyeva doğğan dissident areketine qoşuldı, Sovetler Birliginde siyasiy mabüslerge yardım etken, olarğa lagerlerge ve sürgünlik yerlerine barğan, samizdatnı tarqatqan, efsaneviy «Şimdiki vaqianameniñ» meydanğa ketirilmesinde iştirak etken edi.
1974 senesi KGB onı «sovetlerge qarşı faaliyetni» toqtatacağı ve apiske alınmaq telükesi aqqında ihtar etti. Söz sırası, o yıl Aleksandr Lavut ile beraber o, qırımtatar sürgünliginiñ 30-ıncı yılı ve bu adisege bağışlanğan «Şimdiki vaqianameniñ» sanını çıqardı.
1976 senesi dissident Yuriy Orlovnıñ teklifi ile Alekseyeva Sovetler Birliginde Moskva Helsinki gruppasınıñ tesisçilerinden biri oldı. 1977 senesi fevral ayında apis telükesi bar olğanından ekinci aqayı ve kence oğlunen beraber Sovetler Birligini terk etip, Amerika Birleşken Devletlerinde yerleşmege mecbur oldı.
İcrette Alekseyeva Moskva Helsinki gruppasınıñ çetel vekili olğan edi. 1977-1984 seneleri gruppa vesiqalarınıñ neşirini azırladı. 1977-1980 seneleri «Sovetler Birliginde farqlı tüşünceniñ tarihı. Yañı devri» monografiyası – temel tarih tedqiqatı – üzerinde çalışqan edi. Bu kitapnı Sovetler Birliginiñ dissident areketi tarihçılarından ğayrı digerleri de bile ve emiyet bere. Onıñ içinde müellifniñ qırımtatar milliy areketiniñ tarihına dair acayip oçerki mevcut. Lüdmila Alekseyeva bugünde-bugün Sovetler Birliginde ve şimdiki vaziyette qırımtatar problemasını yahşı bilgenler sırasına kirmekte.
Lüdmila Alekseyeva bugünde-bugün Sovetler Birliginde ve şimdiki vaziyette qırımtatar problemasını yahşı bilgenler sırasına kirmekte
İcret vaqtında Alekseyeva Radio Svoboda ve «Amerikanıñ Sesinde» insan aqları aqqında yayınlar alıp barğan edi, rus tilli icret neşirlerinde, ingliz ve amerikan matbuatında maqaleler derc etken edi, aq qorçalayıcı teşkilâtlarına mesleat bergen edi. Amerika Birleşken Devletlerinde «The Thaw Generation» («İrüv nesili») kitabı çıqtı. 1989 senesinden başlap ve Rusiyege qaytqanına qadar o – ğayrıdan tiklengen Moskva Helsinki gruppasınıñ ğıyabiy azasıdır. Lüdmila Alekseyeva 1993 senesi Rusiyege qayttı, üç yıldan soñ, 1996 senesi mayısta ise, Moskva Helsinki gruppasınıñ reisi olaraq saylandı. 1998-2004 seneleri Alekseyeva – Halqara Helsinki federatsiyasınıñ prezidenti.
Beş yıl evelsi, 2012 senesi mayısta, Lüdmila Alekseyeva bir sıra efsaneviy sovet dissidentinen beraber Qırımğa kelip, Qırımtatar Milliy Meclisi tarafından teşkil etilgen Qırımnıñ aq qorçalayıcılar forumında iştirak etti.
Qırımtatar probleması tarihçınıñ diqqatını er daim celp etken edi. Alekseyeva bugün de tesirli ve tecribeli Moskva Helsinki gruppasınıñ yolbaşçısı olaraq Qırım vaziyetini diqqatnen közete. 2016 senesi dekabr ayında «Amerikanıñ Sesine» bergen izaatlarında o, qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilevniñ vatanğa kirişini yasaq etken Rusiye akimiyetiniñ yapqanlarına açuvlanğanını bildirdi.
Cemilev halqına sadaqatnen hızmet etkenini ayatınen isbatladı
«Bu bir alçaqlıq, – dedi Alekseyeva. – Çünki Cemilev bir yerge ketmey, o, Kyivde yaşay, amma ecdatlarınıñ ve özüniñ vatanı Qırımda yaşamağa ister edi, lâkin onı anda kirsetmeyler. Böyle aqqı şimdi Qırımnı idare etkenlerden daa çoq bar. Menim fikirimce, bu bir alçaqlıq, em de açıq bir alçaqlıq, er bir namuslı insan buña açuvlanmalı… Cemilev – acayip bir insan. O, halqına ivazsız, alicenabane ve sadaqatnen hızmet etkenini ayatınen isbatladı ve halqınıñ asırlıq arzusı – tarihiy vatanları Qırımğa qaytmaqnı – yerine ketirmek içün elinden kelgenini yaptı».
Anda yaşağan insanlar Qırım Rusiyege keçken soñ iqtisadiyat tarafından fayda kördimi bilmeyim, amma umumiy vatandaş müitinden baqılsa, olar yutturğanlar
Rusiye nezareti altında qalğan yarımadadaki insan aqları vaziyeti ve qırımtatarlarğa qarşı yapılğan repressiyalarğa kelgende Alekseyeva şöyle dedi: «Ne qadar da qorqunç zaman! Bu halq Qırımğa qaytmaq içün o qadar küreşti… Avdet oldılar – ve mına saña, baq, ne oldı».
Onıñ aytqanına köre, yarımada ilhaqından kimse kâr etmedi. «Anda yaşağan insanlar Qırım Rusiyege keçken soñ iqtisadiyat tarafından fayda kördimi bilmeyim, amma umumiy vatandaş müitinden baqılsa, olar yutturğanlar. Çünki Yanukoviç zamanında bile Ukraina şimdiki Rusiyeden daa serbest edi», – dedi o.
Lüdmila Mihaylovna ile bir çoq kere subetleşken, evine barğan, dissident ve qırımtatar milliy areketiniñ tarihını laf etken edim. Pek sıcaq qanlı, açıq göñülli, adil ve alicenap bir insan. Onıñ teren ve pek lâyıq tarihiy tedqiqatlar, demokratiya oğrundaki küreşçiniñ qıyın ve uzlaşuv olmağan yolu – intellektual ve aq qorçalayıcılarnıñ yaş nesillerine ilham bergen, ileri areket etmege küç bergen bir şey…
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
Bu metin ilk sefer 2016 senesi iyün ayında derc etilgen edi.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukraina PEN-klubınıñ azası
