Bazarertesi künü, mayısnıñ 3-nde, Dünya matbuat serbestligi künü qayd etile. O, 1993 senesi dekabrniñ 20-nde BM Baş Assambleyasınıñ mahsus qararında ilân etildi ve dünyanıñ bütün köşelerinde kütleviy haber vastalarınıñ adise-vaqialarnı mustaqil ve tarafsız şekilde aydınlatuv problemlerine diqqat celp etmege çağıra.
Halqara teşkilâtlarnıñ esabatlarına köre, 2014 senesinden başlap Kreml kontrolindeki Qırım akimiyeti mustaqil jurnalistlerniñ yarımadağa kirişini sıñırlay: çoq yıllıq kiriş yasaqlarından başlap cinaiy taqiplerge qadar. Aq qorçalayıcılarnıñ versiyasına köre, Qırımda jurnalist faaliyeti sebebinden Qırım.Aqiqatnıñ serbest hadimi Vladislav Yesipenko ve «Qırım birdemligi» birleşmesiniñ vatandaş jurnalistleri Nariman Memedeminov, Ayder Kadırov ve digerleri tutulğan edi. Rusiye quvetçileri olarnı ekstremizm ya da terrorizmde qabaatlay. Yarımadadaki vatandaş jurnalistikası degen fenomen aqqında Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında aytıldı.
Qırımlı aq qorçalayıcı, «Qırım birdemliginiñ» koordinatorı Lutfiye Zudiyeva vatandaş jurnalistikası yarımadada tahminen 2016 senesiniñ soñunda peyda oldı, dep tarif etti.
Qırımda vatandaş jurnalistleri tecribeli jurnalist, muarririyetlernen çalışmağa ögrendiLutfiye Zudiyeva
– Tintüvler muntazam sürette keçirilip başlağan soñ, bu adise-vaqialarnı aydınlatmağa kerek oldı. Rusiye kütleviy haber vastaları ya indemey, ya da bunı islâmcı radikallar aqqında aytqan propagandacı olaraq aydınlata. Yani Rusiye akimiyeti 2014 senesinden itibaren jurnalistikanen küreşip başlağan soñ, vatandaş jurnalistikası tabiiy bir cevap olaraq peyda oldı. Bu şimdi devam ete. Em vatandaş faalleri, em jurnalistlerniñ iş seviyesi 2016 senesi ve bugün – bam-başqa şeylerdir. Bir vaqianı aydınlatqanda standartlarğa riayet etüv ceetinden bile farqlı. Qırımda vatandaş jurnalistleri tecribeli jurnalist, muarririyetlernen çalışmağa ögrendi.
Ukraina kütleviy haber institutınıñ icra müdiri Oksana Romanük Qırımda mustaqil jurnalistikanı taqip etüv ne olğanını añlata.
Vatandaşlarnıñ haber aluv aqları sert bir şekilde bozulğan olsa, olarnıñ serbest saylavı aqqında aytmağa mümkün degilOksana Romanük
– Qırımdaki Ukraina kütleviy haber vastalarına litsenziya berilmedi, yerlerini Rusiye telekanalları aldı, Rusiye jurnalistleri ise boş yerlerni toldurdı. Donbasnıñ işğal etilgen qısmında media tamamen yoq etildi, anda qanunsızlıq üküm süre. Qırımda ekstremist faaliyeti ile küreş qanunları pek keniş sürette qullanıla: o, söz serbestligi ve jurnalistlerniñ aqlarını sıñırlamaq içün temel ola. Vaziyet pek telükeli, biz er vaqıt aytamız, vatandaşlarnıñ haber aluv aqları sert bir şekilde bozulğan olsa, olarnıñ serbest saylavı aqqında aytmağa mümkün degil. Qırımda işğalci akimiyet Ukraina telekanallarınıñ signallarını bastıra, dalğalarını qanunsız şekilde qullana, İnternet-resurslarına kirişlerini blok ete. Jurnalistlerni zapt etüv ve olarğa qarşı nümüneviy esnaslar aqqında aytmayım endi.
Lutfiye Zudiyevanıñ fikirince, zıddiyet alanı olğan Qırımda klassik jurnalistika standart printsipleri çalışmay, şunıñ içün insanlar vaqialarnı aydınlatuv usullarını özleri uydurmağa mecbur ola.
2019 senesi mart ayında pek sert cevap oldı, Aqmescit rayonında bir künde aman-aman bütün faaller apiske alındıLutfiye Zudiyeva
– Rusiye akimiyeti medalniñ başqa tarafını kösterüv ıntıluvlarını begenmey – bunı jurnalistler de yapsa, blogerler de. Ne yazıq ki, cevaplar bazı vaqıtları pek agressiv ola: «Qırım birdemliginiñ» koordinatorı Server Mustafayev ve birleşmemizniñ media koordinatorı Nariman Memedeminovnıñ apiske alınması örnek olsun. Şübhesiz, bu olarnıñ faaliyetinen bağlı. Em de 2019 senesi mart ayında pek sert cevap oldı, Aqmescit rayonında bir künde aman-aman bütün faaller apiske alındı – olar «Qırım birdemliginiñ» özegi edi. O künü quvetçilerniñ maqsadı cemaat areketimizniñ işini yoq etmek edi, dep tüşünem: olar bunı apiske alınğanlarnen laf etkende açıq-açıq aytqan edi.
Lutfiye Zudiyevanıñ aytqanına köre, Rusiye akimiyetiniñ qorquzuv tedbirleri maqsadlarına irişmey.
Vatandaş jurnalistleri Qırımda insan aqları bozula ve bu aqta mıtlaqa aytmaq kerek olğanını añlaylarLutfiye Zudiyeva
– Apis cezaları, basqılarğa baqmadan, vatandaş jurnalistikasını yoq etmek maqsadına irişilmey, dep tüşünem, «Qırım birdemligine» yañı-yañı insanlar kele. Em de telükelerini añlaylar. Biz bu faaliyet sebebinden büyük telükege oğramaq mümkün olğanını daima açıq-açıq aytamız: bu em cinaiy davalar, em diger taqipler – amma insanlarnı bu qorquzmay. Olar yarımadalarını pek seveler, olar andan ketmege istemeyler, öz toprağında yaşamaq aqqı içün küreşeler. Vatandaş jurnalistleri Qırımda insan aqları bozula ve bu aqta mıtlaqa aytmaq kerek olğanını añlaylar. Qırımda telükesiz kirip, bunı yapmağa çare olsa edi, böyle faallik o qadar parlaq inkişaf etmeycek edi.
«Bizler – Qırım birdemligimiz»: tutulğan qırımlılarğa qoltutuv fleşmobı (fotoresimler)
Rusiye quvetçileri «Qırım birdemliginiñ» faallerini Rusiyede yasaqlanğan, amma Ukrainada faaliyet köstermesine izin berilgen «Hizb ut-Tahrir» teşkilâtını qurğanında ya da anda iştirak etkenlerinde qabaatlay ve olarnı ekstremist dep saya. «Memorial» aq qorçalayıcı merkezi ve Ukraina akimiyeti bunı red ete ve bu davalar boyunca apiske alınğanlarnı siyasiy mabüs dep adlandıra, vatandaş jurnalistleri apiske alınsa, bunıñ sebebi faaliyetleri ola, dep israr eteler.
(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)
Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvi
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
Qırımlı jurnalist ve faallerniñ evlerinde keçirilgen tintüvler
2014 senesi baarde Qırımnıñ Rusiye işğalinden soñ yarımadada Rusiye quvetçileri mustaqil jurnalist, vatandaş faalleri, qırımtatar milliy areketiniñ faalleri, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azaları ve Rusiyede yasaqlanğan «Hizb ut-Tahrir» ve «Tebliğ Cemaatı» teşkilâtlarınen alâqaları bar olğanından şübheli sayılğan insanlarnı apiske alıp başladı.
«Qırım birdemligi»
«Qırım birdemligi» cemaat birleşmesi 2016 senesi aprel ayında Qırımda Rusiye akimiyetiniñ qırımtatar halqına qarşı kerçekleştirgen repressiyalarına cevap olaraq quruldı. Onıñ erkânına advokatlar, vatandaş jurnalistleri, faaller, göñülliler ve siyasiy mabüslerniñ soy-sopları kire. Advokatlar ve cemaat imayecileri uquqiy mesleatlar keçirip, apiske alınğan qırımlılarnıñ imaye ete. Faaller ve vatandaş jurnalistleri Qırımda siyasiy sebeplerden açılğan cinaiy ve memuriy davalarnen bağlı haberlerni tarqata, tintüv, mahkeme, apiske alınğan ve üküm etilgenlerniñ qoranta ikâyelerini, narazılıq aktsiyalarını aydınlata. Göñülliler apiske alınğanlarnıñ ailelerine içtimaiy-turmuş yardım köstere, babasız qalğan balalarğa («Qırım balalığı» leyhası) yardım ete. «Qırım birdemligi», teşebbüsniñ faaliyeti «milliy, diniy ve coğrafik kontekst çerçivelerinden» çıqıp, tamamen zorbalıqsız tirenüv usullarına esaslana, dep qayd ete.
Birleşme faalleriniñ evleri tintildi ve bazıları apiske alındı. Bir çoq faalge qarşı cinaiy ve memuriy davalar açıldı. Bloger, vatandaş jurnalisti Nariman Memedeminov, «Qırım birdemliginiñ» koordinatorı Server Mustafayev, vatandaş jurnalistleri Remzi Bekirov, Osman Arifmemetov ve Rustem Şeyhaliyev apiske alındı. Ukraina jurnalistleri milliy birligi «Qırım birdemligi» cemaat birleşmesi faalleriniñ apiske alınğanını ve evlerinde keçirilgen tintüvlerni «Rusiye akimiyetiniñ Qırım ve jurnalist ve aq qorçalayıcılar arasındaki mustaqil bağ kanalını bastırmaq ıntıluvı» dep saya.
Sergey Mokruşin, Qırım.Aqiqat alıp barıcısı
