Mahsus Qırım.Aqiqat içün
2014 senesi baarde Çeçenistan yolbaşçısı Ramzan Kadırov Aqyarda yañı Cuma Camini qurmağa vade etken edi. Beş yıl keçti, şeerniñ Rusiye akimiyeti ve Kadırov bunı hatırlamaylar. Qomşu Qırımda ise 2015 senesi başlağan Büyük Cuma Cami qurucılığı bitmekte.
«Qırımnıñ Rusiyege qoşuluvı aqqında referendumdan» bir ay keçken soñ internette Ahmat-Haci Kadırov Regional cemaat fondu Aqyarda cami qurucılığına sermiya ayıracağına dair haberler peyda oldı. Bu aqta Çeçenistan Cumhuriyetiniñ (Rusiye) yolbaşçısı Ramzan Kadırov içtimaiy ağlardaki resmiy saifelerinden birinde tarif etti. Onıñ aytqanına köre, «Aqyarda yerli musulman cemiyeti eski camini tamirlemek içün yardım istedi». Böyle etip Regional cemaat fondunıñ prezidenti «bu ricanı yerine ketirip, qaraman Aqyar şeerine dülber ve çoq insannı sığdıra bilecek camini qurıp bağışlamağa qarar aldı». Beş yıldan ziyade keçti, amma Aqyarda yañı cami qurucılığı öyle de başlamadı.
Ramzan Kadırov para berdi, amma eski caminiñ tamir etilüvine. 2017 senesi iyül ayında «Muniver» Aqyar musulman cemiyetiniñ reisi Enver Resulevniñ aytqanına köre, Çeçenistan yolbaşçısı Aqyar camisi içün dam tamiri ve yañı töşeme taşqa bir million ruble ayırdı.
«Medresemiz bar edi. Sınıflarda dam endi aqa edi, onı deñiştirmege kerek edi. Ramzan Kadırovğa muracaat etmege teklif ettiler. Pek dindar olğanını ve yardım ete bilecegini ayttılar», – dedi Resulev.
Aqyardaki Cuma Cami mimarcılıq abidesi ola. O, şeerniñ Lenin rayonındaki Kulakov, 31 soqağında yerleşmekte. Cami Aqyar mimarı Aleksandr Veyzenniñ leyhası boyunca 1909-1914 seneleri qurulğan edi.
The Guardian yazğanına köre, Ahmat Kadırov cemaat fondu – Kadırovnıñ anası Aymani yolbaşçılıq etken açıq olmağan bir teşkilât. Teşkilâtnıñ maqsadı – «yardımğa muhtac vatandaşlarğa hayriye yardımı bermek ve cumhuriyetniñ ealisi içün iş yerlerini qurmaqtır». Fond büceti iş adamları ve adiy çeçenlerniñ göñülli sadaqalarından ibaret eken. «Kommersant-daily» Rusiye iş neşiri bildirgenine köre, fond acılıq masraflarını qarşıladı, hastahane içün donatma ve «Noçnıye volki» putinci baykerler içün mototsikllerni aldı. Bundan ğayrı, fond sermiyasından 2011 senesi Ramzannıñ 35 yaş qutlaması maliye etilgen edi, anda Sil, Jan-Klod Van Damm, kemaneci Vanessa Mey, em de Hillari Suonk bar ediler.
Cami qurucısı
Ramzan Kadırov 2007 senesinden berli Rusiyedeki Çeçenistan Cumhuriyetiniñ deñişmegen reberi ola. Bu müddet devamında Çeçenistanda ve onıñ tışında «Kadırovnıñ parasına» bayağı cami qurulğan edi. Meselâ, 2009 senesi oktâbrniñ 5-nde, Ramzan Kadırovnıñ doğğan kününde, cumhuriyette 4 cami açıldı. 2014 senesi 31 cami quruldı, 2015 senesi – 43, 2018 senesi – 36.
Çeçenistan musulmanları diniy idaresiniñ malümatına köre, 2016 senesi regionda 931 cami bar edi: 314 Cuma Cami ve 617 kvartal (er künlik ibadet içün cami).
RBK esaplarına köre, Rusiye boyunca bir insanğa eñ çoq cami Çeçenistanda yerleşe: 1490 sakinge bir cami. Dağıstanda – 1908, İnguşetiyada – 2181, Tataristanda – 2610. Delloite ve Noor Telecommunication Company Küveyt şirketiniñ maruzasına binaen, dünyada bir camige 500 insan bar (2014 senesiniñ malümatı). Türkiyede – 931 insan, İranda – 1080, Saudiy Arabistan – 111. Eñ çoq cami İndoneziyada yerleşe – 818,6 biñ, anda bir camige 309 insan kele.
2009 senesiniñ soñunda Rusiyede Penzanıñ №5 tüzetüv koloniyasında Kadırovnıñ dedesi İlyas Kadırovnıñ adını taşığan cami açılğan edi.
2010 senesi Ramzan Kadırov Qırımnıñ Krasnoperekopsk rayonındaki Voinka köyünde cami qurucılığını maliye etti. Qırım musulmanları müftisiniñ muavini Ayder İsmailovnıñ bildirgenine köre, 200 insannı sığdıracaq camige Kadırovnıñ babası Ahmat adı berildi.
Kadırov Çeçenistan tışında da faal sürette cami qurmağa tırışa.
2014 senesi Ramzan Kadırov İsrailde Qudus yaqınlarındaki Abu-Goş arap köyünde Ahmat Kadırov camisini açtı.
2014 senesi Qırğızistannıñ Oş şeerinde de cami açılğan edi.
2017 senesi Ahmat Kadırov fondu Suriyeniñ Aleppo şeerinde viran etilgen Cami Halab al-kabirniñ yañıdan qurulmasına 14 million dollar ayırdı. Rivayetke köre, vaftizci Yahyanıñ babası Zahariyniñ mezarı mında buluna. Cami UNESCO Dünya mirasınıñ cedvelinde bar. İbadethane 2013 senesi baarde cenkte viran etildi.
Er yer qolay degil
2012 senesi mart ayında Rusiyeniñ Kömi Cumhuriyetindeki Peçorı rayon musulmanları Çeçenistan prezidentine video muracaatını yollap, cami qurmağa yardım etmesini rica ettiler. O, cami qurmağa vade etti. Peçorıda cami qurulacağına dair sual o yıl iyül ayında açıq munaqaşağa çıqarıldı. 177 peçorılıdan 175-i musulman ibadethanesiniñ peyda olmasına qarşı çıqtı, eki kişi bitaraf qaldı.
2014 senesi avgust ayında Ramzan Kadırov Voronej musulmanlarına cami qurmağa vade etti. Daa evel, 2010 senesi, Voronej akimiyeti musulmanlarğa cami olacaq islâm medeniyet merkeziniñ qurucılığına izin bermedi, İMM «Voronej vilâyetindeki islâm inkişafı seviyesine» uyğun degil, dep qayd etti. Yerli sakinler ve kütleviy haber vastaları da cami qurucılığına qarşı çıqtı. 2014 senesi «Vremâ Voroneja» neşiri «cami qurucılığı islâmlaştıruv sebebi ola bile, etnik ve diniy ceetten bir çeşit regionda ise tahmin etilmeycek aqibetler çıqa bile», dep fikrini bildirgen edi.
«Kvatilas» Voronej cemaat fikrini ögrenüv institutı da ealiniñ Voronejge musulman camisi kerekmi fikrini ögrendi. Sual alğanlarnıñ ekseriyeti (48%) «yerli musulmanlarğa cami kerek olsa edi, olar çoqtan onıñ qurucılığını talap eter edi», dep ayttı. 16%-ı caminiñ peyda oluvı Rusiye pravoslav kilsesine zıt kele, dep tüşüne. 13%-ı ise onıñ qurucılığına yerli akimiyet keder ete, çünki ekstremist ceryanlarından qorqa, dep ayta. Cevap bergenlerniñ bir qısmı cami qurulması içün Voronejde pek az musulman bar, dedi.
Aynı problemler Rusiyeniñ bir qaç diger şeerinde de olğan edi.
O qadar farqlı Qırım ve Aqyar
Qırımnıñ esas musulman inşaatı olğan Cuma Caminiñ quruluv meselesi 1996 senesinden berli köterile edi. 2004 senesi Aqmescit şeer şurası Yaltinskaya soqağında Cuma Cami qurulacaq topraq damartısını berdi. İcra akimiyet ile olğan bir sıra mahkemeden soñ, 2011 senesi martnıñ 3-nde, qırımtatarlar cami qurulacaq yerde temel taşını qoydı.
2014 senesi aprel ayında qurucılıq başlaycaq edi ve Qırımda temelge kapsula qoymaq içün Ukraina ve Türkiye prezidentleri körüşecek, dep planlaştırılğan edi. Yarımada ilhaqı bütün planlarnı yoq etti.
Ealiniñ büyük qısmı musulman olğan Qırımnıñ Rusiye akimiyeti 2015 senesi sentâbrniñ 25-nde başlağan qurucılıq devamınıñ teşebbüsçisi oldı. Cami göñülli bağışlar parasına qurula.
2015 senesi oktâbr ayında Ramzan Kadırov Aqmescitteki Cuma Cami quruluvına para berecek, dep bildirdi.
«Cuma Cami» quruluvı 2019 senesi avgust-sentâbr aylarında yekünlenecek edi, lâkin bu sene baarde akimiyet resmiy açılış 2020 senesi olacaq, dep bildirdi – caminiñ iç bezetüvi bitirilmeli. Aqyardaki vaziyet bam-başqa. Şeerniñ Rusiye akimiyeti Kadırovnıñ camisini «unuttı», Ramzan özü de bergen sözüni hatırlamay.
2017 senesi dekabr ayında Aqyardaki qırımtatar birleşmesiniñ reberi Enver Mamutdinov vali Dmitriy Ovsânnikov Qırım musulmanları müftisi Emirali Ablayev ile körüşip, Aqyar köylerinde camilerni quruv ğayesine qoluttı, dep bildirdi. Mamutdinov cemaat teşkilâtı bu maqsadnen köylerde altı topraq damartısınıñ resmiyleştirüvini yekünlemekte, dep ayttı.
2019 senesi fevral ayında şeerniñ «Muniver» diniy teşkilâtınıñ reisi Enver Resulev Aqyarnıñ Baydar uvasındaki Mamaşay (Örlinoye) köyünde cami qurucılığı daa başlamadı, dep bildirdi. Yerli musulmanlar sponsorsız qaldı. «İnsanlarnıñ parası yoq. İş adamı yardım etecek edi. Amma, bilesiñizmi, bugün sponsor bar, yarın bir şey olsa – yoq», – dep bildirdi o.
Bundan bir yıl ögüne, 2018 senesi fevral ayında, Rusiyege qoltutqan aqyarlı faal Lenur Usmanov cami leyhalarından iç birisi cemaatnen daa muzakere etilmedi, şu sebepten bar olğanından şübhelene, dep bildirgen edi. «Böyle bir leyha körmedim. Eminim, cemaat qurucılıqnıñ tehnik inceliklerini, başqa bir şey bilmey. Bu cami de – aran degil, diniy inşaat. Yahşı niyetnen qurulmalı, ve musulman cemiyeti iştirak etmeli, er bir azasınıñ qurucılıqnıñ er bir basamağında rey bermek aqqı olmalı», – dedi Usmanov.
Rusiye ilhaq etken eñ «ananeviy» ve eñ pravoslav regionda yañı akimiyet cami qurmağa aşıqmasa, bütün yarımadada olğanı kibi, quvetçiler tarafından tintüvler muntazam sürette keçirile. Soñki adise aqımdaki seneniñ aprel ayında oldı – Aqyarnıñ Balıqlava rayonındaki Yañı Şüli (Şturmovoye) köyünde imam Rustem Abilevniñ evinde tintüv keçirildi. Aqyarnıñ «İKS-TV» haber kanalı, «Rossiya 1» telekanalı ve diger Rusiye kütleviy haber vastaları bar edi.
Andrey Pokrovskiy, qırımlı bloger (müellifniñ adı ve soyadı telükesizlik maqsadınen deñiştirildi)
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
Maqalede Rusiye ilhaq etken yarımadada qabul etilgen ıstılalar qullanıla