Mahsus Qırım.Aqiqat içün
İlhaq etilgen yarımadanıñ ukümeti qırımtatarlarnı öyle de qolğa alıştırıp olamadı, Rusiyeniñ nizamına boyun etmege mecbur etalmadı. Şimdi endi tamır halqqa, onda «Rusiyeniñki» Qırımda iç bir aqqı olmaycağını bildirdiler.
Qırımnıñ Rusiye cemiyet palatası, bölgeniñ ukümeti ve «Qırım federal universiteti»niñ iştiraki ile milletlerara munasebetlerge bağışlanğan «tögerek masa»nı keçirdi. Körüşüvniñ neticesinde, sanki yarımadada milliy siyaset «tüzetilmekni talap ete», dep bildirildi. Cemiyet palatasınıñ başlığı Grigoriy İoffe qırımtatarlarnı qomşu Rusiyede keçken prezident saylavına yaramay kelgenlerinde qabaatladı. Bu sebepten o, qırımtatar halqınıñ «umumiy esas» boyunca – kvotalar ve imtiyazlarsız yaşamaq kerek olğanından emin. Qırımtatarlarda hususiy bir statusnıñ olmağanı aqqında İoffe efendi acizane söylemedi.
«Prezident saylavı bir sıñır sızığı oldı. Ondan soñ, problemağa Ukrainanıñki Qırım içün ananeviy olğan yanaşuvlar, Rusiye kerçegi şaraitinde ciddiy bir deñişmeler yapılmasına muhtaclar. Qırımda milliy siyaset saasındaki vaziyetniñ talili ve muim bir bölükniñ yañıdan baqılması kerek», – dedi o. İoffeniñ fikrine köre, evelden bölgede milliy siyaset bir tarihiy vaqia – «totalitar sovet rejiminiñ insaniyetsiz yüzüni köstergen» bir çoq halqnıñ sürgün etilmesi üzerinde qurula edi. O, ukümetniñ «evelden sürgün etilgen halqlar» añlamına munasebetini ğayrıdan baqıp çıqmaq, ıstılalar meselesini bir tertipke ketirmek ve «evelden sürgün etigenler» ile qırımtatarlar arasında musaviylik işaretini qoymamaqnı teklif etti. İoffeniñ zan etkenine köre, «evelden sürgün etilgen»ni Qırımdan quvulğanlar ve olarnıñ sürgünlik yerlerinde doğğan balalarına qarşı qullanmaq kerek. O, genç qırımtatarlar «evelden sürgün etilgen» adı ile «tamğanı taşımaq» istemegenlerinden emin.
Muşaverede seslendirilgen «ekspertlerniñ hulâsaları»na köre, qırımtatarlarnıñ iştirak seviyesi 29%-ni teşkil etti, lâkin köstergiçler bölgeden bölgege deñişe. Eñ çoq qırımtatar yaşağan Qarasuvbazar rayonında saylav bölüklerine qırımtatarlarnıñ qararnen 13,2%-i; İslâm-Terek (Kirovskoye) rayonında – 23,6%-i keldi. Aqmescit (18,7%) ve 2,4 biñ qırımtatardan saylavğa tap 100 kişi (4,1%) kelgen Canköyde de kelüv seviyesi alçaq edi. Qurman (Krasnogvardeyskoye) rayonında qırımtatarlarnıñ umumiy sayısından 9,8%-i, Seyitler (Nijnegorskiy) rayonında – 16,6%-i saylav bölüklerine keldi. Canköy ve Bağçasaray rayonlarında köstergiçler biraz daa yüksek – munasip şekilde 20,6% ve 21,6% edi. Tekrarlaymız ki, bu yerde «tögerek masa»nı teşkil etkenler tarafından taqdim etilgen malümat aqqında söz yürsetile.
Qırımtatarlarnıñ «milliy-medeniy muhtariyeti» adınen bilingen teşkilâtnıñ başlığı Eyvaz Umerov alçaq iştirak etüv seviyesi aqqında tezisni yalanlamaq istedi, lâkin onıñ sözlerini tez kestirdiler. Yani, «raqamlar aqqında ne qadar davalaşsañ davalaş, qırımtatarlarnıñ ekseriyetiniñ saylavğa kelmegeni bir aqiqattır» manada söylediler. Ondan soñ munaqaşağa eki yerli tarihçı davet etildi: Oleg Romanko ve Tavridanıñ merkeziy muzeyi mudiri Andrey Malgin. Tarihiy faktlarnı bozup köstergeni sebebinden defalarca tenqit etilgen Romanko, Qırımda Ekinci cian cenki vaqtındaki kollaboratsionizm mevzusını bastırıp qoyalar, dep bildirdi. Bunıñnen birlikte, qırımtatarlar aqqında aytılğanı közde tutula edi. Muzey direktorı Malgin, daa da qaçamaqlı ifadeler qullandı, yani nahoş, lâkin muim olğan milliy meseleni muzakere etmege vaqıt keldi, dedi.
Qırımtatarlarğa, olar «hainlerniñ nesilleri» olğanlarına ustalıqnen işaret ettiler
Demagogiyanı çetke taşlasaq, «tögerek masa»da bulunğan qırımtatarlarğa, olar «hainlerniñ nesilleri» olğanlarına ustalıqnen işaret ettiler. Vaziyetniñ masqaralığı şunda ki, kollaborantlarnıñ toplaşuvında, tamır halqqa qarşı menfiy kinayeler qullanılıp, sovet-alman cenki yıllarındaki kollaboratsionizm mevzusında munaqaşalar yapıla edi. Qırımtatarlarnıñ açıq bir diskriminatsiyası yapıla. Bu sefer işlegen ayıpları, Rusiye prezidenti Vladimir Putinniñ saylavına kelmegenleridir. Şimdi endi Qırım ukümeti, bölgede «milliy siyaset»niñ tam bir muvafaqiyetsizligi içün «ayıplı» tayin etileceklerini qıdıra. İbare mahsus tırnaçıqlar içine alındı, çünki ilhaq etilgen yarımadada milliy siyaset degende qırımtatarlar ve ukrainlerniñ qolğa alıştırılmalarını közde tutalar. 2014 senesiniñ küzünden başlap, Kreml ve regional ukümet tamır halqtan, açıqtan bildirilgen ilhaq ile razılıqnı talap ete edi. Prezident saylavı, qırımtatarlar içindeki esas kütlesiniñ, Rusiyenıñ nizamını qabul etmegenini nevbetteki kere kösterdi.
Kontekstke köre, içine Eyvaz Umerov kirgen, Devlet Duması deputatı Ruslan Balbekniñ taqımını «ayıplı» ilân ettiler. Qırımtatarlarnıñ ruslaştırılması boyunca esas işni tamam olar yapa edi. Prezident saylavından daa evel Eyvaz Umerov, qırımtatarlarnıñ 50%-inden ziyadesiniñ saylav bölüklerine kelmege azır olğanlarını bildire edi. Onıñ tahmini kerçek olıp çıqmadı. Aynı zamanda saylav kününde Ruslan Balbek jurnalistlerge tamır halqı arasında iştirak seviyesiniñ 40%-ni aşqanını ve kelgenlerniñ 91%-i Vladimir Putinge rey bergenini bildirgen edi. «Tögerek masa»da o, yoq edi. Tedbirden soñ Ağda Ruslan Balbekniñ izaatı peyda oldı, lâkin o, diger bir muim mevzu ile alâqalı edi: Devlet Dumasınıñ deputatı, Rusiye balalarınıñ qum meydançığında üstlerinde AQŞnıñ simvolikası olğan oyunçıqlarnen oynağanlarına açuvlandı.
Saylavğa kelmeme meselesi – buz dağınıñ yalıñız üst qısmıdır. Maalliy rehberler qırımtatarlarnen umumen esaplaşa. Ukraina zamanında olarğa qanunlar ve Anayasa keder etken olsalar, şimdi endi iç bir mania yoq. Grigoriy İoffe teşkerilgen tehnologiyanı qullandı: qırımtatarlar sırasından yerli memurlar ve «ekspertler» çağırılğan «tögerek masa»nı teşkil etti. Ondan soñ olarnı bir-birine usturdılar. Bu sefer milliy meseleler boyunca mutehassıslar sıfatında Malgin ve Romanko iştirak ettiler. Keçken sefer, Grigoriy İoffege qırımtatar tili aqqında qanun leyhasını batırmağ kerek olğanda, «ekspert» rolüni diger erbaplar vekili – tip universitetiniñ dotsenti Viktor Harabuga icra ete edi. O, Qırımda «tamır halq» yoq, dedi. Demek ki, qırımtatar tilinde mecburiy oqutuvnıñ kirsetilmesiniñ manası yoq.
Cinayetkâr 1944 senesi sürgüniniñ nevbetteki yıllığı arfesinde yerli akimiyet tamır halqqa, «Rusiyeniñki» Qırımda onda iç bir aqqı olmağanını hatırlatmaq qararına keldi. Rusiye qanunlarında qayd etilgen aqlar bile yoq. Tendentsiyalar pek telükeli. Kelecek sefer qırımtatarlarğa: «Siz saylavğa barmadıñız. Şeyleriñizni toplañız da, def oluñız», – dep ilân etilmeycegine kimse kefalet beremez.
Sergey Stelmah, Qırım siyasiy közeticisi (telükesizlik maqsadı ile muellifniñ adı ve soyadı deñiştirildi)
«Fikir» rubrikasında ifade etilgen fikirler muelliflerniñ öz fikirlerini aks etip, muarririyetniñ fikrini er vaqıt aks etmey bileler